တမာတ်၊ ဂစေံ

တမာတ်; Temporal range: Miocene – Recent PreЄ Є O S D C P T J K Pg N ↓
	တမာတ်ဂၠးတိ တြေံ ကဵု တၟိ
မပါ်ဂကူ အတိုင်နဲသိပ္ပံ
လောက:	Animalia
လပါ်ဂကူ:	Chordata
ဂကောံဂကူ:	Aves
Families
	Accipitridae (Aegypiinae); Cathartidae

ဂစေံတမာတ် (အၚ်္ဂလိက်: Vulture Burmese; လင်းတ) ဝွံ ဂကူဂစေံသရာဲ မစဇွမွဲရ၊၊ ဂကူတမာတ်ၜါဂကူ မပ္တံ တမာတ်ကာလဳဖဝ်နဳယာ (California condor) ကဵု တမာတ်ဒဵုအာန်ဒေ (Andean condors)တအ်ဂှ် ဒှ် ဂကူတမာတ်ဂၠးတိတၟိ (New World vultures)၊ တမာတ်မစဇွ ပ္ဍဲအဖရိကတအ်ဂှ် ဒှ်ဂကူတမာတ်ဂၠးတိတြေံ (Old World vultures)ရ၊၊ တမာတ်သော်မုင်(Bearded vulture) ဂှ် ဟိုတ်ဟွံတုပ် ကုဂကူတမာတ်ၜါဂကူဂှ်တုဲ ဂကူဂစေံတမာတ် စၞးမပါ်လဝ်ၜါဂကူဂှ် နကဵုနဲသိပ္ပံမ္ဂး နွံပိဂကူ ဟီုဂွံရ၊၊ တမာတ်ဂၠးတိတၟိဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲဒေသ သၟဝ်ကျာ ကေုာံ သၠုင်ကျာအမေရိက၊ တမာတ်ဂၠးတိတြေံဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲယူရောပ်၊ အဖရိက ကေုာံ အာရှတအ်ရ၊၊ ဆဂး ဂကူတမာတ်ၜါဝွံ ဂွံဆဵုကေတ်ဒၟံင် ဇၟာပ်ကောန်တိနေန်/ဒေသ ပါဲနူကဵု အဝ်သတေလျာ ကဵု အာန်တာတိကာ (Antarctica) ရ၊၊ ဆဂး ဂကူကၟာတ် Trigonoceps vultures ဂှ် ဍေဟ်တအ် တတ်ဒၟံင်အာကၠုင်ဒၟံင် ပၞောန်ဝလ်လသာဲ (Wallacea line) မကြပ်ကဵု အဝ်သတေလျာရ၊၊ ^[၂]

ဗွဲဓမ္မတာ ဗီုပြင်တမာတ်တအ်ဂှ် ဒဒှ်ရ နွံကဵု ပြင်ထလာတ် (ဝါ) က္ဍိုပ်တ္ၚာတ် ဒၟံင် ပ္ဍဲဂကူဂစေံတၞဟ် ဟွံဂွံရ၊၊ မၞိဟ်ခေတ်ကၠာတေအ် စှ်ေစိုတ် က္ဍိုပ်တ္ၚာတ်ဂှ် ပကဵုညံင် က္ဍိုပ်ဟွံဂွံကၠိ အခိင်ကာလ မၜံက်တံင်ဂြဲစ စၞဇွတအ်ရ၊ စၞာံကတေန်ကတေန် ပ္ဍဲက္ဍိုပ်ဂှ် ရီုဗင်စဵုဒၞာကဵု ဓါတ်ဂံက် ကုဍေဟ်တအ်ရ၊၊ တမာတ်တအ်ဂှ် အခိင်ကာလမဂံက်မ္ဂး ထၜုက်ကဝေန်ဖျေဟ်ဇကုတုဲ အခိင်ကာလကတဴမ္ဂး ဍေဟ်တအ် မပံက်လဝ်သၞေင်ဍေဟ်တအ်ရ၊၊ တမာတ် စကာဍာ်ကၞမ်ဇကု နကဵုမကၞမ်စုတ် ပ္ဍဲဇကုဇကု သွက်ဂွံဗၜိုဟ်ဂံက်ဇကုဇကုရ၊၊ ^[၃]

တမာတ်ဂၠးတိတြေံဂမၠိုင်

ဂကူတမာတ်ဂၠးတိတြေံတအ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲအဖရိက၊ အာရှ၊ ကေုာံ ယူရောပ် မလုပ်လၟိဟ်ဇာတ်ဂကူ အက္ကိပိတြိဒါဲ (Accipitridae) မဒှ်ဂကောံဇာတ် ကနေင်၊ ကမအ်၊ အသီတအ်ရ၊၊

၁၆ ဂကူ နကဵုတၞောဝ်ဇာတ် ၉ ဂှ် -

Cinereous vulture, Aegypius monachus
Griffon vulture, Gyps fulvus
White-rumped vulture, Gyps bengalensis
Rüppell's vulture, Gyps rueppelli
Indian vulture, Gyps indicus
Slender-billed vulture, Gyps tenuirostris
Himalayan vulture, Gyps himalayensis
White-backed vulture, Gyps africanus
Cape vulture, Gyps coprotheres
Hooded vulture, Necrosyrtes monachus
Red-headed vulture, Sarcogyps calvus
Lappet-faced vulture, Torgos tracheliotos
White-headed vulture, Trigonoceps occipitalis
Bearded vulture (Lammergeier), Gypaetus barbatus
Egyptian vulture, Neophron percnopterus
Palm-nut vulture, Gypohierax angolensis

တမာတ်ဂၠးတိတၟိဂမၠိုင်

တမာတ်ဂၠးတိတၟိဂမၠိုင်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲဒၞာဲဒေသကတဴ ရးအမေရိကတအ်ဂှ် တၞောဝ်ဇာတ် ဟွံတုပ် ကုအက္ကိပိတြိဒါဲ (Accipitridae)၊ ဍေဟ်တအ်ဂှ် လုပ်လၟိဟ်တၞောဝ်ဇာတ် ကတာရိဒါဲ (Cathartidae)၊ မွဲအခိင်တေအ် ပၠောပ်လဝ် ပ္ဍဲစရင်တၞောဝ်ဇာတ် ဂစေံအကြေဲရ၊၊ နကဵုသက်သဳ ဒဳအေန်အေ (DNA) မ္ဂး ဍေဟ်တအ်ဂှ် ထေက်ကဵု သ္ဒးပၠောပ် ပ္ဍဲစရင် အက္ကိပိတြိဖေါရ်မေသ် (Accipitriformes) မဒှ်ဂကောံဂစေံသရာဲတအ်ရ၊၊ ဆဂး ဍေဟ်တအ်ဂှ် ဟွံကြပ်ညောန် ကုဂကူတမာတ်တၞဟ်တအ် ကွေဟ်ဟ်ရ၊၊ ဂကူအမာတ်ဗွဲမဂၠိုင်တအ်ဂှ် အရီုမုဟ် ခိုဟ်ကွေဟ်ရ၊၊ မုဟ်ဍေဟ်တအ် ဂွံသၟူ ဇွ နူကဵုလတူ စဵုကဵုၜိုတ်မွဲတိုင်ရ၊၊

ဂကူဏအ်ဂှ် နွံသီုဖအိုတ် ၇ ဂကူ -

Black vulture Coragyps atratus ပ္ဍဲအမေရိကသၠုင်ကျာ ကေုာံ ဍုင်အမေရိကာန် လပါ်သၟဝ်ကျာ၊၊
Turkey vulture Cathartes aura မွဲအလုံ ဍုင်အမေရိကာန် ကဵု ဍုင်ကနေဒါ လပါ်သၠုင်ကျာ၊၊
Lesser yellow-headed vulture Cathartes burrovianus ပ္ဍဲဍုင်အမေရိကာန်လပါ်သၠုင်ကျာ ကေုာံ ဍုင်မက်သဳကော လပါ်သၟဝ်ကျာ၊၊
Greater yellow-headed vulture Cathartes melambrotus ပ္ဍဲဒေသအမေဇြောန် ဒၞာဲဒေသဂမ္တဴ အမေရိကသၠုင်ကျာ၊၊
California condor Gymnogyps californianus ပ္ဍဲတွဵုရးကလိဖေါရ်နိယျာ၊ ကၠာတေအ် ပ္ဍဲအကြာဒဵု ဍုင်အမေရိကာန် လပါ်ပလိုတ် ကရေက်သၟဝ်ကျာဍုင်အမေရိကာန်၊၊
Andean condor Vultur gryphus ပ္ဍဲဒဵုအာန်ဒေသ်၊၊
King vulture Sarcoramphus papa နူကဵု မက်သဳကော လပါ်သၠုင်ကျာ စဵုကဵုစိုပ် အာဂျေန်တဳနာ လပါ်သၟဝ်ကျာ၊၊

စၞ

တမာတ်တအ်ဂှ် ဟွံဗိုတ်ၜံက်ဂစိုတ် တိရစ္ဆာန် မထတ်ယုက်ဒၟံင်တအ်ကီုလေဝ် ကုတိရစ္ဆာန် မဂိယဲ ကြပ်ချိုတ်တအ်ဂှ် ဍေဟ်တအ် ၜံက်ဂစိုတ်ကီုရ၊၊ ဇွတိရစ္ဆာန် မၞုံကဵုစၞာံမတီုတအ် ဍေဟ်ၜံက်ပထောင်ထောအ်ရ၊၊ လဆောဝ် ဍေဟ်တအ်မင်ဗွဲမလအ်လ ဂွံစစဇွဂှ်ရ၊၊ ^[၄] အခိင်ဍေဟ်တအ် ကလိဂွံစၞမွဲမွဲရမ္ဂး ဍေဟ်တအ် စဗွဲမဂၠိုင် စဵုကဵုဖျေဲဍေဟ်တေင်၊ ဂ္ဇအ်ဖျေဟ် သာ်ဂှ်ဟွံသေင် တိက်ဖျေဟ် သွက်စၞဍေဟ်တအ် ဂွံလာဲရ၊၊ တမာတ်တအ်ဂှ် ဍေဟ်တအ် ဟွံကေတ်ဏာ စၞကုကောန်ဍေဟ် ပ္ဍဲခပေါဲရ၊၊ ဆဂး ဍေဟ်တအ် ကၠာတ်ပ္တိတ် စၞဍေဟ်တအ် နူကဵုဖျေဲဍေဟ်ရ၊၊ တမာတ်သောက်မုင် မမံင်ပ္ဍဲဒဵုတအ်မွဲဟေင် စဇုတ်တုဲ ^[၅] ကေတ်ဏာဇုတ် သွက်ကောန်ဍေဟ် ပ္ဍဲခပေါဲ၊ တုဲပၠန် ဗက်ရပ်စ သတ်ဂြိုပ် ညံင်ကဵုအနေင် အသီတအ်ကီုရ၊၊

ဇွမအုဲဒၟံင်တၟာလေဟ်ရလေဝ် တမာတ်တအ် စဂွံဂှ်ရ၊၊ ဗုင်ဍေဟ်တအ်ဂှ် နွံကဵုဓါတ်ဗစးအက်သိဒ် (acid) ကဆံင် (pH=1.0)^[၆] (လၟိဟ် pH ဂှ် နွံ နူ ၀ စဵုကဵု ၁၄၊ ၀ မ္ဂး ပျးအိုတ်အစောန်၊ ၇ မ္ဂး ဓမ္မတာ ၁၄ မ္ဂး ဖျိုတ်) ဟိုတ်နူဓါတ်အက်သိဒ် ပ္ဍဲဗုင်ဍေဟ် ဖျးသၠုင်ဒၟံင်ဂှ်ရ စၟဗက်တေရိယာ (bacteria) မပ္တံကဵု botulinum toxin, hog cholera bacteria, anthrax bacteria နူကဵုဇွတအ်ဂှ်လေဝ် စိုပ်အာ ပ္ဍဲဗုင်ဍေဟ်တအ်တုဲ ဒးလာဲလေင်အာအိုတ်ရ၊၊ စၟဗက်တေရိယာ နူကဵုဇွတအ်ဂှ် ယဝ်ရဍေဟ်တအ် ဟွံလဗှ်စထောအ်မ္ဂး ပေင်ပြး ကဵုအန္တရာဲ ကုသဘာဝ ဗွဲမဇၞော်ကဵုဒြဟတ်မာန်ရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ တမာတ်ဂှ် ဒှ်ဂစေံ မပသောင်ကဵု စၟဗက်တေရိယာ ညံင်ဟွံဂွံပြးကၠောအ်ကၞာန် ပ္ဍဲပွဳပွူသဘာဝ ဟီုဂွံရ၊၊

တမာတ်ဂၠးတိတၟိတအ်ဂှ် ဏမ်စုတ် ပ္ဍဲဇိုင်ဇကု သွက်ဂွံစဵုဒၞာ စၟဗက်တေရိယာဂမၠိုင် ပ္ဍဲကာလ ဍေဟ်တအ် မဒးကွာ် လတူဇွတအ်ဂှ်ရ၊၊ ^[၇]

Gyps fulvus eating the carcass of a red deer in Spain
Vulture, getting ready to land
A wake (group of feeding vultures) of white-backed vultures eating the carcass of a wildebeest

နိဿဲ

↑ Fossilworks:Aegypiinae. Fossilworks. Archived from the original on June 28, 2020။ Retrieved on September 4, 2018။
↑ Hanneke J.M.; et al. "Continental-style avian extinctions on an oceanic island" (PDF). Repository.si.edu. Retrieved 17 October 2018.
↑ Arad, Zeev; Bernstein, Marvin H. (2 March 1988). "Temperature Regulation in Turkey Vultures". The Condor. 90 (4): 913–919. doi:10.2307/1368848. JSTOR 1368848.
↑ "Fast Vulture Facts". WebVulture.com. Archived from the original on July 18, 2011. Retrieved February 15, 2013.
↑ Buechley, Evan R.; Sekercioglu, Cagan H. "Vultures". Current Biology. 26 (13): R560–R561. doi:10.1016/j.cub.2016.01.052.
↑ Buechley, Evan R.; Sekercioglu, Cagan H. "Vultures". Current Biology. 26 (13): R560–R561. doi:10.1016/j.cub.2016.01.052.
↑ Conger, Cristen. "Why is it a bad idea to scare a vulture?". HowStuffWorks. Retrieved February 15, 2013

[1] Fossilworks:Aegypiinae. Fossilworks. Archived from the original on June 28, 2020။ Retrieved on September 4, 2018။

[2] Hanneke J.M.; et al. "Continental-style avian extinctions on an oceanic island" (PDF). Repository.si.edu. Retrieved 17 October 2018.

[3] Arad, Zeev; Bernstein, Marvin H. (2 March 1988). "Temperature Regulation in Turkey Vultures". The Condor. 90 (4): 913–919. doi:10.2307/1368848. JSTOR 1368848.

[4] "Fast Vulture Facts". WebVulture.com. Archived from the original on July 18, 2011. Retrieved February 15, 2013.

[5] Buechley, Evan R.; Sekercioglu, Cagan H. "Vultures". Current Biology. 26 (13): R560–R561. doi:10.1016/j.cub.2016.01.052.

[6] Buechley, Evan R.; Sekercioglu, Cagan H. "Vultures". Current Biology. 26 (13): R560–R561. doi:10.1016/j.cub.2016.01.052.

[7] Conger, Cristen. "Why is it a bad idea to scare a vulture?". HowStuffWorks. Retrieved February 15, 2013

[၁]

[၂]

[၃]

[၄]

[၅]

[၆]

[၇]