ဂါမ္ဗဳယျာ

ဍုင်သမတ ဂါမ္ဗဳယျာ
Republic of The Gambia
ဍုင်သမတ ဂါမ္ဗဳယျာ; Republic of The Gambia;
	အလာံ တဆိပ်
	ဂမြဴ: "Progress, Peace, Prosperity"
	ဒွက်ဍုင်: "For The Gambia Our Homeland"
ဍုင်ဇၞော်	Banjul; 13°28′N 16°36′W / 13.467°N 16.600°W
ဇၞော်အိုတ်ဍုင်	Serekunda
အရေဝ် မစကာရုင်ဂမၠိုင်	အင်္ဂလိက်
အရေဝ်မစကာဍုင်ဂမၠိုင်	Mandinka; Fula; Wolof; Serer; Jola;
ဂကူ (2013 Census)	34.4% Mandinka; 24.1% Fula; 14.8% Wolof; 10.5% Jola; 8.2% Serahuli; 3.1% Serer; 1.9% Manjago; 1.3% Bambara; 0.5% Aku Marabou; 1.5% other;
Demonym	Gambian
အလဵုအသဳ	Unitary presidential republic
• President	Adama Barrow
• Vice President	Isatou Touray
ဒတန်သၞောဝ်	National Assembly
Independence
• from the United Kingdom	18 February 1965
• dissolution of the Senegambia Confederation	30 September 1989
မပိုင်ပြဳလဝ်
• သီုဖအိုတ်	10,689 km2 (4,127 sq mi) (ကဆံင်: 159th)
• ဗလးဍာ် (%)	11.5
လၟိဟ်မၞိဟ်
• 2017 တၟော်	2,051,363 (ကဆံင် - 146)
• 2013 စရင်လၟိဟ်မၞိဟ်	1,857,181
• ကလောတ်	176.1/km2 (456.1/sq mi) (ကဆံင် - 74th)
GDP (PPP)	2017 တၟော်
• သီုဖအိုတ်	$3.582 billion
• Per capita	$1,686
GDP (nominal)	2017 တၟော်
• သီုဖအိုတ်	$1.038 billion
• Per capita	$488
Gini (2015)	35.9; လဒေါဝ်
HDI (2015)	0.452; သဝ် · 173rd
လှုဲ	Dalasi (GMD)
ဇြောမ်အခိင်	GMT (UTC )
	Daylight saving time is not observed
သၞောတ်လစဝ်ယာဉ်	right
ကုဒ်ဂၞန်ဖုန်	+220
ISO 3166 ကုဒ်	GM
Internet TLD	.gm

ဂါမ္ဗဳယျာ (အၚ်္ဂလိက်: The Gambia) (/ˈɡæmbiə/)၊ ယၟုနကဵုသၞောဝ် ဍုင်သမတ ဂါမ္ဗဳယျာ (Republic of The Gambia) ဒှ်ဍုင် မနွံ ပ္ဍဲအာဖရိကပလိုတ်တုဲ ပါဲနူကဵု ဍုင်လပါ်ပလိုတ် ပ္ဍဲပါင်ၜဳ မှာသၟိဒ် အာတလန်တိစ်တုဲ ဍုင်ဂှ် ကြပ်သီုဖအိုတ်ဂှ် ပူဗိုင်လဝ် နကဵု ဍုင်သေနေဂါလ် (Senegal) ရ။ တုဲပၠန် ဍုင်ဂါမ္ဗဳယျာဂှ် ဒှ်ဍုင်ဍောတ်အိုတ် ပ္ဍဲကဵု ဍုင်မနွံပ္ဍဲကဵု ၝောအ်တိုက် အာဖရိကဂှ်ရ။^[၆]

ဍုင်ဂါမ္ဗဳယျာဂှ် နွံဒၟံင် ပ္ဍဲ ဒကုတ်သၟဝ် သြင်ၜဳဂါမ္ဗဳယျာ ၜါလပါ်၊ မဒှ်ၜဳ/ကြုင် မဇွောဝ်စှ်ေဒၟံင် နူလဒေါဝ်ဍုင်ဂါမ္ဗဳယျာ စဵုကဵုစိုပ် မှာသၟိဒ် အာတလာန်တိစ် ရ။ ဇမၞော်ဍုင်ဂှ် နွံ 10,689 စတုရံ မဳkiloတာs (4,127 sq mi) တုဲ ကောန်ဍုင် နွံ 1,857,181 အတိုင်စရင် ပ္ဍဲဂိတုဨပြဳ သၞာံ ၂၀၁၃ ဂှ်ရ။ ဍုင်ဗာန်ဇုလ် (Banjul) ဂှ် ဒှ်ဍုင်ဇၞော် ဂါမ္ဗဳယျာ^[၇] တုဲ ဍုင်ဇၞော်အိုတ်တအ်ဂှ် ဒှ်ဍုင်Serekunda ကဵု Brikama တအ်ရ။^[၈]

ဍုင်ဂါမ္ဗဳယျာဂှ် ညံင်ရဴဍုင်အာဖရိကတိုက်တၞဟ်တအ်ကီု မွဲအခိင်တေအ် ကောန်ဍုင်ကွာန် ညးတအ် ဒးဒုင်သွံ နဒဒှ်ဍိက် နကဵု ဗဝ်တူဂြဳ ပ္ဍဲကဵု ၜဳဂါမ္ဗဳယျာရ။ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ယၟုဍုင်ဂှ် A Gâmbia ရ။ စနူ ၂၅ မေ ၁၇၆၅ ^[၉] ဍုင်ဂါမ္ဗဳယျာဂှ် ဒှ်ကဝ်လဝ်နဳ သၟဝ်ဗြိတိန်၊ ဒေသဂှ် စၟတ်သမ္တီလဝ် နဒဒှ် ခရိုင်သေနေဂါမ္ဗဳယျာရ။ သၞာံ ၁၉၆၅ ဂှ် ဂါမ္ဗဳယျာ ကလိဂွံသၠးပွး နကဵု သၟဝ်ပၠတရဴ ဒဝ်ဒါ ဇဝရာ (Dawda Jawara)၊ တုဲ ညးပကင်ရင်ဍုင် စဵုကဵု စိုပ်အခိင် ယဟယာ ဇမ်မေဟ် (Yahya Jammeh) မသီကေတ် အဝဵုဍုင် နကဵု နဲဆီပါ်ဍာ်ဇွောဝ် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၉၄ ဂှ်ရ။ အဒါမာ ဗရ်ရောဝ် (Adama Barrow) ဒှ်သမတ ဍုင်ဂါမ္ဗဳယျာ မရနုက်ကဵု တတိယ ပ္ဍဲဇာန်နဝါရဳ ၂၀၁၇ ကြဴနူ မ မဂွံဇၞးကေတ် သဘင်ရုဲမာဲ သၞာံ ဒဳဇြေန်ပါ ၂၀၁၆ ရ။ ဇမ်မေဟ် ကိုပ်ကၠာဂှ် ဒုင်တဲသွဟ်မာဲကီုလေဝ် ဗွဲကြဴ ထ္ၜးဟိုတ် ကုသၞောဝ်ဥပဒေသဇိုင် ကေုာံ ဒပ်ပၞာန် မလုပ်ပထုဲတုဲ ဟွံဒုင်တဲရ။ ဆဂး ကၞောတ်တဲ ညးဒးဒုင် ဒြေပ်ဒဴ နူဍုင်ရ။^[၁၀]^[၁၁]^[၁၂]

ပရေင်ပိုန်ဒြပ် အဓိက ဍုင်ဂါမ္ဗဳယျာဂှ် ပရေင်တဵုလွဳ၊ ကမၠောန်တမ္ၚာ ကေုာံ ကမၠောန်အာတရဴ။ ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၁၅ ကောန်ဍုင်ကွာန် ၄၈.၆% ဂှ် ဂျိုင်တဴ နဒဒှ် ညးဒိုက်ဂတ်ရ။^[၁၃] ပ္ဍဲဒေသရးမ္ဂး ညးဒိုက်ဂတ်ဂှ် ဂၠိုင်နူကဵု ဍုင်ဇၞော်ဇၞော်တအ်တုဲ ကြပ်စိုပ် ဒှ်မၞိဟ် ၇၀%.

နိရုတ္တိ

ယၟုဍုင် ဂါမ္ဗဳယျာဂှ် ကၠုင်နူ အရေဝ် ဂကူမာန်ဒိန်ကMandinka ကမ်ဗြ/ကမ်ဗါ (Kambra/Kambaa) မဒှ် ယၟုကြုင် ဂါမ္ဗဳယျာ ဂှ်ရ။ ကာလမကလိဂွံ သၠးပွး ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၆၅ ဂှ် ညးကဵုလဝ်ယၟုဍုင် The Gambia။ စိုပ်သၞာံ ၁၉၇၀ ဂှ် နကဵုယၟုပေင်င်ဂှ် ဒှ်အာ ဍုင်သမတ ဂါမ္ဗဳယျာ Republic of The Gambia။^[၁၄] ကာလစိုပ်သၞာံ ၂၀၁၅ ဂိတုဒဳဇြေန်ပါ ပ္ဍဲလက်ထက် သမတယဟယာ ဇမ်မေဟ် ဂှ် ပြံင်လှာဲထောအ် ဍုင်အေဿလာမေတ် သမတ ဂါမ္ဗဳယျာ (Islamic Republic of The Gambia) in December 2015.^[၁၅] စိုပ်လက်ထပ်သမတ အဒမာ ဗါရ်ရောဝ်ဂှ် ညးကလေင်သၠာဲထောအ် ဗီုတြေံ ပ္ဍဲ ၂၉ ဇာန်နဝါရဳ ၂၉၊ ၂၀၁၇ နဒဒှ် ဍုင်သမတဂါမ္ဗဳယျာ ပၠန်ရ။^[၁၆]^[၁၇]

ပထဝဳ

ဍုင်ဂါမ္ဗဳယျာဂှ် ဍောတ်သောဲဂၠိင်ဒၟံင် မွဲဒမြိပ်ၜဳ/ကြုင်ဂါမ္ဗဳယျာရ။ ဍုင်ဂှ် နွံဒၟံင် အကြာလေတ္တိဂျုတ် ၁၃ ကဵု ၁၄°N ကေုာံ လံင်ဂဳဂျုတ် ၁၃ ကဵု ၁၇°w။

ဍုင်ဂါမ္ဗဳယျာဂှ် လပါ်လၞင်မ္ဂး အောန်နူ 50 kiloမဳတာs (31 mi) ဏီ၊ ဇမၞော်ဍုင်သီုဖအိုတ်ဂှ် နွံ 11,295 စတုရံ မဳkiloတာs (4,361 sq mi)ရ။ ဇမၞော်ဍုင် ၜိုတ်1,300 စတုရံ မဳkiloတာs (500 sq mi) (11.5%)ဂှ် ဒှ်ဒၞာဲဍာ်ရ။ ဍုင်ဂါမ္ဗဳယျာဂှ် ဒှ်ဍုင်ဍောတ်အိုတ် ပ္ဍဲကဵု ၝောအ်တိုက် အာဖရိကဂှ်ရ။ အလုံမွဲဍုင်ဂှ် ယဝ်ဒးၜတ်ကၞာတ်မ္ဂး ဍောတ်နူတကအ်ဂျမိကာ (Jamaica)၊ ဍောတ်နူ တွဵုရးဍုင်မန် ပ္ဍဲအခိင်လၟုဟ်ဏီရ။

ဍုင်သေနေဂါလ် (Senegal) ဂှ် ပူပွိုင်လဝ် ဍုင်ဂါမ္ဗဳယျာ ပိဒိုဟ်၊ ပါဲနူ လပါ်ပလိုတ် သြင်ၜဳ အာတလာန်တိစ် 80 kiloမဳတာs (50 mi) ဂှ်တုဲ ဒှ်ပယျဵုကဵု ဍုင်သေနေဂါလ် ဖအိုတ်ရ။ ^[၁၈]

ပယျဵုတ္ၚဲဏအ်ဂှ် ပိုင်ခြာလဝ် နူကဵုသၞာံ ၁၈၈၉ အတိုင်တင်လတုပ်စိုတ် အကြာဗြိတိန် ကဵု ပြင်သေတ်ရ။ ပ္ဍဲအခိင် ပညဳပညပ် အကြာပြင်သေတ် ကဵု ဗြိတိန် ပ္ဍဲဍုင်ပဴရေတ်ဂှ် ပြင်သေတ် ကဵုလဝ် ဗြိတိန် ၜဳဂါမ္ဗဳယျာ ၜိုတ် 200 တိုင်s (320 km) ရ။ ပယျဵုဂှ် ဓဇက်စၞောန်သမ္တီလဝ် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၉၁၊ ကြဴနူ ပညဳပညပ် ပ္ဍဲပဴရေတ်တုဲ ပွိုင် ၁၅ သၞာံ ပယျဵုတအ်ဂှ် ဂွံစှ်ေဒၞာဲရ။

ရာသဳ

ရာသဳ ပ္ဍဲဍုင်ဂါမ္ဗဳယျာဂှ် ဒှ်ရာသဳဂမ္တဴရ။ ဥတုကညင် ကေုာံ ဥတုဗြဲ၊ ဥတုဗြဲဂှ် စနူဂိတုဂျောန် စဵုကဵုစိုပ် နဝ်ဝေမ်ပါ၊ စနူဂှ်တုဲ စဵုကဵုစိုပ် ဂိတုမေဂှ် ဒှ်ဥတုၜိုဟ်ရ။^[၁၈]

ဝင်

မဂွံဆဵုကေတ် လိက်စၟတ်သမ္တီ သၟာဗၞိက်အာရာပ် ချူစၟတ်သမ္တီလဝ် ပရူဒေသဒၞာဲဂါမ္ဗဳယျာ ပ္ဍဲကဵု ဒစိတ် ကဵု စှ်ဗွဝ်ကၠံရ။ ပ္ဍဲအခိင် စှ်ဗွဝ်ကၠံဂှ် သၟာဗၞိက်မူလလေန် ကေုာံ တၠပညာမူသလေန်ဂမၠိုင် ဒက်ပ္တန် ဂကောံမၞိဟ် ပ္ဍဲဒေသ အာဖရိကပလိုတ် ဒၞာဲဗွဲမဂၠိုင်ရ။ နကဵု ဂၠံင်ဗၞိက် မတတ်သြင်ဗတဳသဟရာ (trans-Saharan trade routes) ဂှ် ညးတအ် ပလံင်ပတိတ်သွံစ ညးဍုင်ကွာန်တအ် နဒဒှ်ဍိက်၊ ထဝ် ကေုာံ ဂြင်စိင် ကေုာံ ဇုတ်စၞာံတိရစ္ဆာန်ဂမၠိုင်ကီု သီုကဵု ကပေါတ်မကၠောန်ပတိတ် နူကဵုဒေသတအ်ရ။

ၜိုတ် ၁၁ ဗဝဝ်ကၠံ ဟွံသေင်မ္ဂး ၁၂ ဗွဝ်ကၠံ သၟိင်ဨကရာဇ် ဍုင်ညးတအ် မပတံ ကုတက်ရူရ် (Takrur) မဒှ်သၟိင် ပ္ဍဲကဵု ကြုင်သေနေဂါလ် (Senegal River ) ကရေက်လပါ်သၟဝ်ကျာဂှ် လျိုင်ပတှ်ေကေတ် သာသနာအေဿလာမ်တုဲ ဍုင်ဂှ် ပကင်ရင် အတိုင်သၞောဝ်မူသလေန်၊ လိက်စကာရုင်ဂှ် ဒှ်လိက်အာရာပ်ရ။ ပ္ဍဲ ၁၄ ဗွဝ်ကၠံ လပါ်စဂှ် ဒၞာဲဍုင်ဂါမ်ပဳယျာ တ္ၚဲဏအ်ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် နွံသၟဝ် အေန်ပါယာမာလဳ (Mali Empire) ရ။ ဗဝ်တူဂြဳ စိုပ်ဒေသဂှ် နကဵုက္ၜင် ပ္ဍဲအခိင်လဒေါဝ် ၁၅ ဗွဝ်ကၠံ မဒှ်အခိင် ဗဝ်တူဂြဳ မစဓလီု ကမၠောန်ဗၞိက်ၜဳ ပ္ဍဲကဵုဂၠးတိရ။

ပ္ဍဲသၞာံ ၁၅၈၈ ဂှ် သကိုပ်ဗၞိက်ဗဝ်တူဂြဳ အာန်တဝ်နဳယဝ် António, Prior of Crato, သွံထောအ် အခေါင်ပဗၞိက် ပ္ဍဲကဵု ကြုင်ဂါမ္ဗဳယျာ ကုသၟာဗၞိက်အင်္ဂလိက်တအ်ရ။ နကဵုဨကရာဇ်ဗြဴအဳလဳဇဗေတ်ပထမ (Queen Elizabeth I ) ပတိတ်ကဵု ဂရာန် သွက်ဂွံပဗၞက်ရ။ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၆၁၈၊ ဨကရာဇ်အေန်ဂလာန် ဂျိမ် (King James I of England ) ပတိတ်ကဵု ဂရာန် ကုကမ္မဏဳအင်္ဂလိက် အခေါင်ပဗၞိက် ပ္ဍဲဂါမ္ဗဳယျာ ကေုာံ သြင်ၜဳထဝ် (လၟုဟ် Ghana)။ အကြာသၞာံ ၁၆၅၁ ကဵု ၁၆၆၁ ဂှ် ဒၞာဲဒေသလ္ၚဵု ပ္ဍဲဂါမ္ဗဳယျာဂှ် နွံသၟဝ်ကမ္မဏဳပဝ်လာန်-လေတ်တဝ်နဳယျာ နကဵု မရာန်ကေတ် နူကဵု ကောန်သၟိင်ဂျာမနဳ (Prince Jacob Kettler)ရ။^[၁၉]

ပ္ဍဲအခိင်ကာလ အကြာ ၁၇ ဗွဝ်ကၠံ ကဵု ၁၈ ဗွဝ်ကၠံဂှ် အေန်ပါယျာဗြိတိန် ကဵု အေန်ပါယျာပြင်သေတ် ပြံင်ဒၟံင် ရေင်သကအ် ညးဂှ်ဂွံပိုင်ပြဳ နကဵုပရေင်ဍုင်ကွာန်ကီု သီုကဵု ပရေင်ပိုန်ဒြပ် ပ္ဍဲဒေသ ကြုင်ဂါမ္ဗဳယျာ ကဵု ကြုသေနေဂါလ်ဂှ်ရ။ အေန်ပါယျာဗြိတိန် လုပ်သီကေတ် ဂါမ္ဗဳယျာ နကဵုသကိုပ်ပၞာန် သြဂုတ်သတုသ် ကေပ္ပေလ် ( Augustus Keppel) ပ္ဍဲသၞာံ ၁၇၅၈ ရ။ သၞာံ ၁၇၈၃ ဂှ် ကလိဂွံအာ ကြပ်အလုံမွဲ ကြုင်ဂါမ္ဗဳယျာတုဲ ဆဒၞာဲဍောတ်တ် သြင်လပါ်သၟဝ်ကျာညိဂှ် သှ်ေဒၟံင် သၟဝ်ပြင်သေတ်ဖိုဟ်ရ။ စိုပ်သၞာံ ၁၈၅၆ ဂှ် ဗြိတိန် ပိုင်ဂွံအာ သီုဖအိုတ်ရ။

ပ္ဍဲအခိင် ပွိုင် ပိဗွဝ်ကၠံ မဒှ်အခိင် ကောန်ယူရောပ်တအ် မပဗၞိက်ဂှ် လၟိဟ်မၞိဟ် မပတိတ်သွံ နဒဒှ်ဍိက် နူကဵုဒေသဂှ် သီုဖအိုတ် ဒှ်ၜိုတ် ပိပြကောဋိကိုဋ်ရ။ အခိင်သၟာဗၞိက်မူသလေန်တအ် မပတိတ်ဍိက်ဂှ် လၟိဟ်ဂလိုင်လဵု မပတိတ်လဝ်ဂှ် တီကေတ်ဟွံမာန်ရ။ ဍိက်တအ် ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် သွံကဵု ပ္ဍဲဍုင်အာဖရိကတၞဟ်၊ ဍုင်ယူရောပ်တအ်ရ။ ဍိက်တအ်ဂှ် ပ္ကောံကေတ် နူကဵု ဂၠုဲပၞာန် ဟွံသေင်မဂး မအာရပ်တံင်ဂြဲနင် နူသ္ၚိညးတအ်ရ။

ဍိက်မရပ်နင်လဝ်တအ်ဂှ် အာသွံ ပ္ဍဲယူရောပ် နဒဒှ် ဍိက်ကမၠောန် ပ္ဍဲ ၁၈ ဗွဝ်ကၠံဂှ် သီုကဵု အမေရိကသၟဝ်ကျာရ။ သၞာံ ၁၈၀၇ အင်္ဂလိက် ကၟာတ်လဒဵု ပရေင်သွံရာန်ဍိက် ပ္ဍဲကဵု အေန်ပါယျာညးတအ်ရ။ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် သီုဂစာန် ကၟာတ်လဒဵု ကမၠောန်သွံရာန်ဍိက် ပ္ဍဲဂါမ္ဗဳယျာကီုရ။ ဆဂး ဟွံအံင်ဇၞး။ က္ၜင်ဍိက် မအာသွံ ပ္ဍဲအာဖရိကပလိုတ် ကေုာံ အမေရိကသၟဝ်ကျာတအ်ဂှ် ဒးကလေင်ပလံင်စွံ ပ္ဍဲဂါမ္ဗဳယျာတုဲ ဍိက်တအ်ဂှ် ဖျေဟ်စွံ ပ္ဍဲကဵု တကအ် MacCarthy Island ဗဒင်ကြုင်ဂါမ္ဗဳယျာတုဲ ကဵုညးတအ် တန်တဴ ပ္ဍဲတကအ်ဂှ်ရ။^[၂၀] ဗြိတိန် သြိုင်ဒပ်သၞေဟ်ဒပ်ပၞာန် ပ္ဍဲကဵု Bathurst (လၟုဟ် Banjul) ပ္ဍဲသၞာံ ၁၈၁၆။

ကဝ်လဝ်နဳ (၁၈၂၁–၁၉၆၅)

ပ္ဍဲအခိင်ကိုပ်ကၠာဂှ် ပရေင်သၞောဝ်ဓဝ် အလဵုအသဳဗြိတိန်ဂှ် နွံပ္ဍဲ Sierra Leone။ စတမ်နူ သၞာံ ၁၈၈၈ ဂှ် ဂါမ္ဗဳယျာ ဒှ်အာ ဍုင်ကဝ်လဳနဳတၞဟ်ခြာတုဲ ညးကော်စ ဗြိတိရှ်ဂါမ္ဗဳယျာ (British Gambia)ရ။ စနူသၞာံ ၁၉၀၁ တုဲ ဂါမ္ဗဳယျာ ကလိဂွံ ဂကောံပကင်ရင် ကေုာံ ဂကောံသၞောဝ်ဓရ် အပိုင်၊ စနူဂှ် ကတဵုဒှ်အာ ဍုင်မဂွံအခေါင်ပကင်ရင်အပိုင် (self-government)။ ပရေင်သွံရာန်ဍိက်ဂှ် ကၟာတ်လဒဵု ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၀၆။ ^[၂၁]

ပ္ဍဲအခိင် ပၞာန်ဂၠးတိဒုတိယ ကောန်ပၞာန် နူကဵု ဂါမ္ဗဳယျာ ပါလုပ် ပ္ဍဲဒပ်မဟာမိတ်။ ကောန်ပၞာန် နူဂါမ္ဗဳယျာ ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် အာဗတိုက်လဝ် ကုဖေတ်သေတ်ဂျပေန် ပ္ဍဲဍုင်ဗၟာတုဲ ဒးဒုင်သၠးလဝ် လမျီု ဗွဲမဂၠိုင်ရ။ ဂိုဟ်စၟတ်သမ္တီ ကောန်ပၞာန်တအ်ဂှ် ကၠောန်လဝ် သုသာန်ပၞာန် ပ္ဍဲဍုင်ဖဇရာ (ဗဒါဲဍုင်ဇၞော် ဗင်ဂုလ်)။^{[နွံပၟိက် ဗၟံက်ထ္ၜးတင်နိဿဲ]}

ကြဴနူ ပၞာန်ဂၠးတိဒုတိယတုဲ ခၞံဗဒှ် ဥပဒေသဇိုင်တၟိတုဲ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၆၂ ဂှ် ကၠောန်သဘင်ရုဲမာဲတုဲ အင်္ဂလိက် ပအပ်ကဵု ပရေင်ပကင်ရင်အပိုင်ပေင်င် ပ္ဍဲသၞာံဂတဂှ်ရ။^{[နွံပၟိက် ဗၟံက်ထ္ၜးတင်နိဿဲ]}

ဂါမ္ဗဳယျာ ကလိဂွံ ဍုင်သၠးပွး နူအင်္ဂလိက် ပ္ဍဲ ၁၈ ဖေဖဝ်ဝါရဳ ၁၉၆၅ နကဵု မပံင်ကောံလုပ် ပ္ဍဲဂကောံဍုင်ဓနသဟာယရ။

ပရေင်ဍုင်ကွာန် ကေုာံ အလဵုအသဳ

ဍုင်ဂါမ္ဗဳယျာ ကလိဂွံသၠးပွး နူသၟဝ်တဲအင်္ဂလိက် ပ္ဍဲ ၁၈ ဖေဖဝ်ဝါရဳ ၁၉၆၅။ နူ ၁၉၆၅ စဵုကဵု စိုပ် ၁၉၉၄ ဂှ် ဍုင်ဂှ် ဒှ်ဍုင် မဒ္ဂေတ် သၞောတ်ဒဳမဝ်ကရေသဳ ဗၠးၜး ဗော်နာနာ (multi-party liberal democracy)။ အလဵုအသဳဂှ် ဒှ်အလဵုအသဳ သမတ ဒဝ်ဒါ ဇဝရာ (Dawda Jawara) ကေုာံ ဗော်ညး မဂွံယၟု ဗော်ညးဍုင်ကွာန်လညာတ်တၟိ (People's Progressive Party (PPP))။ ဆဂး ပရေင်ဍုင်ကွာန် ပ္ဍဲအခိင်ကာလဏအ် ဟွံမဲကဵု ပရေင်ပြံင်လှာဲတုဲ မကၠောန်ကဵု သဘင်ရုဲမာဲ ဗွဲမဗၠးၜးဂှ်လေဝ် ဟွံကတဵုဒှ်ရ။ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၉၄ ဒပ်ပၞာန်သီအဝဵုဍုင်တုဲ ဒပ်ပၞာန်ဒက်ပ္တန် ပရေင်ပကင်ရင်ဍုင် နကဵုယၟု ကံင်သဳဒပ်ပၞာန် စၟိန်ပြမာန်ဍုင် ယာယဳ (Armed Forces Provisional Ruling Council (AFPRC))။ ကြဴနူ ပၞာန်ပကင်ရင်ဍုင် ပွိုင်ၜါသၞာံတုဲ ခၞံကၠောန်ဗဒှ် ဥပဒေသဇိုင် ဗီုလဒက်ပတန်ဍုင် အာစိုပ်ဒတုဲ ပ္ဍဲ သၞာံ ၁၉၉၆ တုဲ က္ဍိုပ်သကိုပ်ကံင်သဳဒပ်ပၞာန်စၟိန်ပြမာန်ဍုင်ယာယဳ ယဟယာ ဇမ်မေဟ် (Yahya Jammeh) ဂွံဒုင် ခပတိုန် နဒဒှ် သမတဍုင်။ ညးပကင်ရင်ဍုင် နကဵုသၞောတ်တၠအဝဵု စဵုကဵုစိုပ် သဘင်ရုဲမာဲ ၂၀၁၆။ ပ္ဍဲသဘင်ရုဲမာဲဂှ် အဒမာ ဗာရ်ရောဝ် (Adama Barrow) ကလိဂွံ ဇမၞးမာဲ နကဵု အထံက်အပင် ဗော်ဒစဵုဒစးဂမၠိုင်ရ။

ဝင် ပရေင်ဍုင်ကွာန်

ပ္ဍဲခေတ် ဇဝရာ ပကင်ရင်ဍုင်ဂှ် နွံဗော်ပရေင်ဍုင်ကွာန် ပန်ဗော်၊ ဗော်ပဳပဳပဳ၊ ဗော်ညဳသၟဟ် (United Party (UP)) ဗော်ဒဳမဝ်ကရေတ် (Democratic Party (DP)) ကေုာံ ဗော်ကောန်ဂရေတ်မူသလေန် (Muslim Congress Party (MCP))။ နကဵုဥပဒေသဇိုင် ၁၉၆၀ ဂှ် ဒက်ပတန်လဝ် ကၠတ်ထဝ်ညးဍုင်ကွာန်မွဲ (House of Representatives)၊ ဆဂး ပ္ဍဲသဘင်ရုဲမာဲ ၁၉၆၀ ဂှ် နကဵုဗော်လဵုလေဝ် ဟွံကလိဂွံ မာဲဂၠိုင်အိုတ်ရ။ ဆဂး ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၆၁ ဂှ် သၟိင်ဂါပနာဗြိတိန် (British Governor) ရုဲစှ်ပတိုန် ညးဇၞော်ဗော်ညဳသၟဟ် (Pierre Sarr N'Jie) နဒဒှ် ဂဥုပ်ဝန်ဇၞော် (Chief Minister) သွက်ဂွံသှ်ပလး ပြသၞာဍုင်ရ။ ဆဂး နဲကဲဂှ် မၞိဟ်ဒးဂၞပ်စိုတ် အောန်တုဲ သၞာံဂတဂှ် ၁၉၆၂ ဂှ် ကလေင်ကၠောန် သဘင်ရုဲမာဲတၟိတုဲ ဗော်ပဳပဳပဳဂှ် ကလိဂွံမာဲလပါ်ဂၠိုင်တုဲ ဒက်ပတန်အလဵုအသဳပံင်ကောံ ကုဗော်ပံင်ကောံကောန်ဂရေတ်ဒဳမဝ်ကရေသဳ Democratic Congress Alliance (DCA; မဒှ်ဗော် မဒက်ပတန်လဝ် နကဵု ဗော် DP ကဵု MCP)ရ။ ညးတအ် သီုဘိက်ကော်ပၠုပ် ညးစၞးဗော်UP ပ္ဍဲအလဵုအသဳပံင်ကောံကီု ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၆၃ ဂှ်၊ ဆဂး စိုပ်သၞာံ ၁၉၆၅ ဂှ် နုက်တိတ် နူအလဵုအသဳရ။

ဗော်UP ဂှ် ဒှ်ဗော်ဒစဵုဒစး အဓိက၊ ဆဂး နူကဵုသၞာံ ၁၉၆၅ စဵုကဵုစိုပ် ၁၉၇၀ ဂှ် အဝဵုသြဇာ ဟွံမဲရ။ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၇၅ ဂှ် ဗော် National Convention Party (NCP) ဒက်ပတန် နကဵု က္ဍိုပ်သကိုပ် Sheriff Mustapha Dibba တုဲ ဗော်ဏအ် ဒှ်ဗော်ဒစဵုဒစး အဓိက ကုဗော်ပဳပဳပဳရ။ နကဵုဗော်ပဳပဳပဳကီု သီုကဵုဗော်တၟိNCP ဂှ် လညာတ်ဂၠံင်တရဴ ပရေင်ဍုင်ကွာန် တုပ်ဒၟံင်ရေင်သကအ်တုဲ စိုပ်သၞာံ ၁၉၈၀တအ်ဂှ် ဗော်ဒစဵုဒစးတၟိမွဲ မဒှ်ဗော်လပါ်သဵုယှေဲလေတ် ဗော်ဒဳမဝ်ကရေသဳညးဍုင်ကွာန် သွက်ဗၠးၜး ကေုာံ ဝါဒသဵုယှေဲလေတ် (People's Democratic Organisation for Independence and Socialism (PDOIS) မံက်တိုန်ကၠုင်ရ။ ဆဂး ပ္ဍဲသဘင်ရုဲမာဲ အကြာသၞာံ ၁၉၆၆ စဵုကဵု ၁၉၉၂ ဂှ် ဗော်ပဳပဳပဳ ဂှ် ကလိဂွံမာဲဂၠိုင်အိုတ်တုဲ ဇမၞးမာဲ စဵုကဵု ၅၅% ကဵု ၇၀%ရ။

ဟိုတ်နူ ဗော်မွဲဓဝ် ကလိဂွံလဝ် လၟိဟ်ခုင်ဂၠိုင်အိုတ် ပ္ဍဲပါလဳမာန် သၞာံဗွဲမလအ်တုဲ ပ္ဍဲလက်ထက် သမတ ဇဝရာဂှ် ဂကောံမှာဇန်ဂမၠိုင် ဒးဒုင်ဖအောန်ဖျေဟ်၊ ဗော်ဒစဵုဒစးတအ် ဍိုန်လျတုဲ လ္ၚဵုဒးဒုင်ပလီုရ။ ဗော်ဒစဵုဒစးတအ် ဟိုတ်နူ အခက်အခုဲ ပရေင်ပိုန်ဒြပ်တုဲ ဂွံဆက်ထိင်အာ ဗော်ဇကုဂှ်လေဝ် ဝါတ်ဂါတ်ကၠုင်၊ အလဵုအသဳဂှ် ထိင်လဝ် ဌာနပရိုင်တအ်၊ စဵုကဵု မရာန်ကေတ် မမာဲဂှ် ကတဵုဒှ်ကၠုင်ရ။ ဟိုတ်နူဂှ်တုဲ ဗော်ဒစဵုဒစးတအ် စောဲဂဗုတ် စပ်ကဵု မရာန်မာဲ ပ္ဍဲဍုင်ဇၞော်ဗင်ဇုလ်ဂှ် နူကဵု ရုင်ဗစာ တးပါဲထောအ် ဂဗုတ်ဂှ်ရ။

ပ္ဍဲဂိတုဂျူလာင် ၁၉၉၄ ဂှ် နကဵုနဲကဲဆီပါ်ဍာ်ဇွောဝ် ဒပ်ပၞာန်သီအဝဵုဍုင်တုဲ အခေတ်ဇဝရာလေဝ် ရးအုပ်ကၠေအ်နိဂီုကီုရ။ ညးဇၞော် ကံင်သဳစၟိန်ပြမာန်ဍုင်ယာယဳ ယဟယာ ဇမ်မေဟ် ပကင်ရင်ဍုင် နကဵု သၞောတ်တၠအဝဵု ပွိုင်ၜါသၞာံရ။ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ဗော်ပရေင်ဍုင်ကွာန် သီုဖအိုတ်ဂှ် ဒးဒုင်ပလီုကၟာတ်လဝ်ရ။ စိုပ်သၞာံ ၁၉၉၆ ဂှ် ချူခၞံဗဒှ် ဥပဒေသဇိုင်တၟိတုဲ ဖန်ဇန်လဝ် ညံင်အခေါင်အရာ ဇမ်မေဟ် ဂွံဂွံအဝဵုဍုင်ရ။ သၞာံ ၁၉၉၆ ကၠောန်သဘင်ကေတ်ဆန္ဒ သွက်ဂွံ ပဒတန် ဥပဒေသဇိုင်ဂှ် မၞိဟ် ၇၀% ထံက်ဂလာန်တုဲ စိုပ်ဂိတုဒဳဇြေန်ပါ သၞာံ ၁၉၉၆ ဂှ် ဇမ်မေဟ် ဂွံဒှ် သမတဍုင်ရ။ ဆဂး ဗော်ပရေင်ဍုင်ကွာန် PDOIS မဒှ်ဗော်ကိုပ်ကၠာ ပၞာန်သီအဝဵုဂှ် ဒးဒုင်ကၟာတ်လဒဵုတုဲပၠန် ဝန်ဇၞော်တြေံတအ်ဂှ် ဟွံကဵုအခေါင် ပ္ဍဲဒၞာဲအလဵုအသဳရ။

ပ္ဍဲအခိင် ဇမ်မေဟ် ပကင်ရင်ဍုင်ဂှ် ဗော်ဒစဵုဒစးတအ် ဒကးပြးဒၟံင်ပၠန်တုဲ ဗော်တၟိမွဲ ဗော်ပံင်ကောံ သွက် ဒဳမဝ်ကရေသဳ ကေုာံ ဇၞော်မောဝ် (National Alliance for Democracy and Development (NADD)) ဒက်ပ္တန် ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၀၅ ရ။ သမတဇမ်မေဟ် စကာ ဒပ်ဗၠာဲသၟိင်တုဲ ကဵုပရေင် ကရေပ်ဓရတ် လတူသၟာပရေင်ဍုင်ကွာန် နူကဵု ဗော်ဒစဵုဒစးတအ်ရ။ ပါဲနူဂှ်တုဲ ကုဂကောံမှာဇန် မပတံ ဂကောံအခေါင်အရာမၞိဟ်၊ ဂကောံညးဍုင်ကွာန် ကေုာံ ဂကောံပရိုင်တအ်ဂှ် ဒးဒုင် ဘပဠ ပကီုပရာပ် ကုသမတဇမ်မေဟ်ကီုရ။ ညးလ္ၚဵု ဒးထဍေင်ပတိတ် နူဍုင်၊ ညးလ္ၚဵု ဒးဒုင်ရပ် ဖျေဟ်ထံင်၊ ညးလ္ၚဵု ဒးဒုင်ဂစိုတ်၊ ညးလ္ၚဵုကၠေအ်ကၠက်အာရ။ ဥပမာ ဂစိုတ်ထောအ်အစာပရိုင် Deyda Hydara ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၀၄၊ ကွးဘာထ္ၜးဆန္ဒ ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၀၀ ဂှ် ပန်ဂစိုတ်ထောအ် ဗွဲမဂၠိုင်၊ ဂစိုတ် မၞိဟ်ချဳဓရာင် သွက်အခေါင်အရာမၞိဟ် ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၁၃ တအ် ဒှ်တမ်ရ။ ပါဲနူဂှ်တုဲ ဇမ်မေဟ် ကၟာတ်လဒဵု ဍဵုဍိုက် လတူဘာသာသအာင် မဟွံသေင် ကုမူသလေန်တအ်၊ စကာသၞောဝ်ဥပဒေ အတိုင်ပၟိက်စိုတ်ဇကုတအ် ဒှ်တမ်ရ။

ပ္ဍဲသဘင်ရုဲမာဲ ၂၀၁၆ ဂှ် သမတဇမ်မေဟ် ဒးဒုင်ကျအာမာဲ နကဵု အဒမာ ဗာရ်ရောဝ်၊ အဒမာ ကလိဂွံဇမၞး နကဵု အထံက်အပင် ဗော်ဒစဵုဒစးတၞဟ်တအ်ရ။ စိုပ်သၞာံ ၂၀၁၇ ဂှ် အဒမာ နုက်တိတ်ကဵု နူသမတတုဲ ဗာရ်ရောဝ် ဂွံညးဇမၞော်ဍုင် ပွိုင်ပိသၞာံရ။^[၂၂] ဗဟဵု သွက်ဒဳမဝ်ကရေသဳ ကေုာံ ပရေင်ဇၞော်မောဝ် ဍုင်နာက်ဂျေရိယာ (Nigerian Centre for Democracy and Development) ဟီု ဒဒှ်ရ သမတဗာရ်ရောဝ်ဝွံ ဒးဂစာန်ကၠောန် ညံင်ဂွံကလေင်ဗၟံက်ပတိုန် ဓဝ်ပတှ်ေမှာဇန် လတူအလဵုအသဳတအ်ရ။ နွံပၟိက် ဒက်ပတန် ဓဝ်ၜိုဟ်လလံ ပ္ဍဲဒေသရးဂမၠိုင်၊ တုဲပၠန် ကောန်ဂကူ ကောန်ဍုင်အရင်ဂမၠိုင် ညံင်ဂွံဇၞော်မောဝ်ဂှ်လေဝ် ဒးကၠောန်ကီုရ။ ပ္ဍဲဂိတု ဖေဖဝ်ဝါရဳ ၂၀၁၇ ဂှ် မၞိဟ်ထံက်ဂလာန် သမတတြေံဇမ်မေဟ် ၅၁ တၠ ဟိုတ်နူ ပထုဲပထံင် ပပရေအ် ကုညးမထံက်ဂလာန်ဗာရ်ရောဝ်ရ။^[၂၃]

ပရေင်ဆက်ဆောံ ဍုင်သအာင်

ဍုင်ဂါမ္ဗဳယျာဂှ် ပ္ဍဲအခိင် မကလိဂွံဗၠးၜးတၟိတၟိ လက်ထက် သမတဇဝရာဂှ် ဒ္ဂေတ်သၞောတ်မမံင်လဒေါဝ် ဟွံဗက်စ လပါ်တေအ် လပါ်ဏအ်ရ။ ဆဂး ပရေင်ဆက်စၠောအ်ညးတအ်ဂဟ် ကြပ်ကဵု အင်္ဂလာန်၊ သေနေဂါလ် ကေုာံ ဍုင်အာဖရိကတၞဟ်တအ်ရ။ ဂျူလာင် ၁၉၉၄ ပၞာန်သီအဝဵုတုဲ ပရေင်ဆက်ဆောံ ဂါမ္ဗဳယျာ ကုဍုင်ရးပလိုတ်တအ်ဂှ် ဍိုန်လျစှ်ေအာ ဗွဲတၟေင် ကုလသမဂ္ဂရ။ စဵုကဵု သၞာံ ၂၀၀၂ ဂှ် ဟွံကလိဂွံ အရီုအဗင် ပရေင်မၞိဟ် နူကုလသမဂ္ဂ နကဵုကဏ္ဍ ၅၀၈ (Section 508 of the Foreign Assistance Act) ရ။ ကြဴနူ သၞာံ ၁၉၉၅ သမတဇမ်မေဟ် ဆက်မိတ် ကုဍုင်တၠအဝဵုဂမၠိုင် မပ္တံ ဍုင်လဳဗယျာ၊ ဍုင်ဂျူပါရ။ ဟိုတ်နူ ဆက်ဒးမိတ် ကုထာဲဝါန်တုဲ ကြုက်ထပိုတ်ထောအ်အဆက် ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၉၅ တုဲ စိုပ်သၞာံ ၂၀၁၆ ဂှ် ကလေင်ဒက်ပတန် အဆက်ရေင်သကအ်ပၠန်ရ။

ဍုင်ဂါမ္ဗဳယျာဂှ် ၜိုန်ရ ပရေင်ပလံင်မၞိဟ်စၞး (ကလုတ်) ကုဍုင်သအာင်ဂှ် နွံအောန်ကီုလေဝ် ပ္ဍဲကဵု ဆက်မိတ် ကုဂကောံဂၠးတိဂှ် ဗွဲတၟေင် ဍုင်အာဖရိကပလိုတ်တအ် ကေုာံ ဍုင်အေဿလာမ်ဂမၠိုင် ချဳဓရာင် ပါလုပ် ဗွဲကတိုင်ကမဟ်ရ။ နဒဒှ် ကောန်ဂကောံ ဂကောံဓနသဟာယ အာဖရိကပလိုတ် (Economic Community of West African States (ECOWAS))မွဲဂှ် ဂါမ္ဗဳယျာ ပါလုပ် ပ္ဍဲအရာ မပသောင်ပြသၞာ ပၞာန်အပ္ဍဲဍုင် ပ္ဍဲလိဗိယျာ၊ ဍုင် Sierra Leone ကေုာံ ပါလုပ် ပ္ဍဲပၞာန်မင်မဲၜိုဟ်လလံ (community's ceasefire monitoring group (ECOMOG) ပ္ဍဲသၞာံ ၁၉၉၀ ကေုာံ (ECOMIL) ပ္ဍဲသၞာံ ၂၀၀၃ ရ။

ပ္ဍဲကဵု ကိစ္စပရေင်ကယျာန်ဓဝါတ် Guinea-Bissau ကေုာံ ဍုင်ဝုဟ်ဒိုဟ် သေနေဂါလ်ဂှ်လေဝ် ဂါမ္ဗဳယျာ ပါလုပ်လဝ် ပ္ဍဲအရာမပသောင်ပြသၞာတအ်ကီုရ။

နူကဵု ဂကောံဍုင်ဓနသဟာယ (Commonwealth of Nations)ဂှ် စတမ် နူအံက်တဝ်ပါ ၃၊ ၂၀၁၃ ဂှ်တုဲ ဍုင်ဂါမ္ဗဳယျာ နုက်တိတ်လဝ်ရ။ ညးတအ်ဟီု နကဵု ဂါမ္ဗဳယျာ ကုဂကောံမဒက်ပတန်လဝ် နူဍုင်ကဝ်လဝ်နဳ မဒှ်ဂကောံကဝ်လဝ်နဳခေတ်တၟိတအ်ဂှ် နကဵု ဂါမ္ဗဳယျာ ဟွံဆက်ပံင်ရ။ ဆဂး စိုပ်လက်ထက် သမတတၟိဂှ် ပ္ဍဲကဵု ကောန်ဂရက် မကၠောန်ဗဒှ် ၂၂ ဇာန်နဝါရဳ ၂၀၁၈ ဂှ် ညးတအ် ညာတ်မိက်တုဲ ၈ ဖေဖဝ်ဝါရဳ ၂၀၁၈ ဂှ် ဂွံကလေင်ဒှ် ကောန်ဂကောံ ဂကောံဍုင်ဓနသဟာယ ပၠန်ရ။

စရင် မလုပ်လဝ် ပ္ဍဲဂကောံဂၠးကဝ်ဂမၠိုင်

Commonwealth of Nations
Economic Community of West African States (ECOWAS)
Organization of Islamic Cooperation^[၂၄]
United Nations
African Union^[၂၅]

ခရိုင် မပကင်ရင်ဂမၠိုင်

Administrative divisions
Name	Area (km²)	Population Census 2003	Population Census 2013 (provisional)	Capital	Number of Districts
Banjul (Capital City)	12.2	35,061	31,301	Banjul	3
Kanifing	75.6	322,735	382,096	Kanifing	1
Brikama (formerly Western)	1,764.3	389,594	699,704	Brikama	9
Mansa Konko (formerly Lower River)	1,628.0	72,167	82,381	Mansakonko	6
Kerewan (formerly North Bank)	2,255.5	172,835	221,054	Kerewan	7
Kuntaur (formerly the western half of Central River Division)	1,466.5	78,491	99,108	Kuntaur	5
Janjanbureh (formerly the eastern half of Central River Division)	1,427.8	107,212	126,910	Janjanbureh	5
Basse (formerly Upper River)	2,069.5	182,586	239,916	Basse Santa Su	7
Total Gambia	10,689	1,360,681	1,882,450	Banjul	43

နိဿဲ

↑ ^၁.၀ ^၁.၁ National Population Commission Secretariat (April 30, 2005). 2013 Population and Housing Census: Spatial Distribution. The Republic of The Gambia. Archived from the original on January 3, 2018။ Retrieved on December 17, 2019။
↑ The World Factbook: Gambia, The (in en). Archived from the original on 2018-12-24။ Retrieved on 2019-12-17။
↑ ^၃.၀ ^၃.၁ ^၃.၂ ^၃.၃ The Gambia. International Monetary Fund.
↑ GINI index (World Bank estimate) - Data.
↑ 2016 Human Development Report Summary. United Nations Development Programme (2016). Retrieved on 21 March 2017။
↑ Hoare, Ben. (2002) The Kingfisher A-Z Encyclopedia, Kingfisher Publications. p. 11. ISBN 0-7534-5569-2.
↑ Banjul.
↑ Population of Cities in Gambia (2019). Archived from the original on 2017-05-15။ Retrieved on 2019-12-17။
↑ Hughes, Arnold (2008) Historical Dictionary of the Gambia. Scarecrow Press. p. xx. ISBN 0810862603.
↑ "Yahya Jammeh leaves the Gambia after 22 years of rule"၊ 21 January 2017။
↑ Gambia's Yayah Jammeh confirms he will step down (20 January 2017).
↑ "Former Gambia leader Yahya Jammeh flies into political exile"၊ 22 January 2017။
↑ The Gambia overview. World Bank. Retrieved on 5 July 2018။
↑ Constitution of the Republic of the Gambia. Retrieved on 29 January 2016။
↑ La Gambie s'autoproclame "État islamique". Retrieved on 14 December 2015။
↑ "Adama Barrow removes 'Islamic' title from Gambia's name"။ 31 January 2017 တင်နိဿဲဏအ် စၟဳစၟတ်တုဲ။
↑ The Gambia: President Adama Barrow pledges reforms. Retrieved on 31 January 2017။
↑ ^၁၈.၀ ^၁၈.၁ The Gambia. The World Factbook. Archived from the original on 2018-12-24။ Retrieved on 2019-12-17။
↑ Yevstratyev, O (2018). "Chronological Dating of the Duchy of Courland's Colonial Policy": 34–72. Archived ၂၀၁၉-၀၂-၂၃ at the Wayback Machine
↑ Webb, Patrick (1994). "Guests of the Crown: Convicts and Liberated Slaves on Mc Carthy Island, the Gambia": 136–142. doi:10.2307/3060072.
↑ Archer, Frances Bisset (1967) The Gambia Colony and Protectorate: An Official Handbook (Library of African Study). pp. 90–94. ISBN 978-0714611396.
↑ Gambia: Political opinion (March 2017).
↑ Democratic Transition in the Gambia: The Burden of Leadership and Consolidation (2017). Archived from the original on 2018-06-15။ Retrieved on 2019-12-17။
↑ Member States. Archived from the original on 2017-06-09။ Retrieved on 2019-12-17။
↑ Member States. Archived from the original on 2017-11-07။ Retrieved on 2019-12-17။

General information

Gambia Guide – Comprehensive information
Gambia Daily news – Daily news from the Gambia through various media sources
The Gambia – A comprehensive website about the Gambia
"The Gambia". The World Factbook. Central Intelligence Agency.
The Gambia from UCB Libraries GovPubs
The Gambia at Curlie
The Gambia from the BBC News
Wikimedia Atlas of The Gambia
Geographic data related to ဂါမ္ဗဳယျာ at OpenStreetMap
Key Development Forecasts for the Gambia from International Futures

Tourism

Visit the Gambia – The official website of the Gambia Tourism Board.
Birdwatching in the Gambia – Website about Birdwatching in the Gambia including photo galleries of Gambian birds

Trade

[2013Census-1] ၁.၀ ^၁.၁ National Population Commission Secretariat (April 30, 2005). 2013 Population and Housing Census: Spatial Distribution. The Republic of The Gambia. Archived from the original on January 3, 2018။ Retrieved on December 17, 2019။

[CIA-2] The World Factbook: Gambia, The (in en). Archived from the original on 2018-12-24။ Retrieved on 2019-12-17။

[imf2-3] ၃.၀ ^၃.၁ ^၃.၂ ^၃.၃ The Gambia. International Monetary Fund.

[Gini-4] GINI index (World Bank estimate) - Data.

[HDI-5] 2016 Human Development Report Summary. United Nations Development Programme (2016). Retrieved on 21 March 2017။

[Hoare-6] Hoare, Ben. (2002) The Kingfisher A-Z Encyclopedia, Kingfisher Publications. p. 11. ISBN 0-7534-5569-2.

[7] Banjul.

[8] Population of Cities in Gambia (2019). Archived from the original on 2017-05-15။ Retrieved on 2019-12-17။

[9] Hughes, Arnold (2008) Historical Dictionary of the Gambia. Scarecrow Press. p. xx. ISBN 0810862603.

[10] "Yahya Jammeh leaves the Gambia after 22 years of rule"၊ 21 January 2017။

[Agrees-11] Gambia's Yayah Jammeh confirms he will step down (20 January 2017).

[12] "Former Gambia leader Yahya Jammeh flies into political exile"၊ 22 January 2017။

[World_Bank_Overview-13] The Gambia overview. World Bank. Retrieved on 5 July 2018။

[cons1996-14] Constitution of the Republic of the Gambia. Retrieved on 29 January 2016။

[E1-15] La Gambie s'autoproclame "État islamique". Retrieved on 14 December 2015။

[16] "Adama Barrow removes 'Islamic' title from Gambia's name"။ 31 January 2017 တင်နိဿဲဏအ် စၟဳစၟတ်တုဲ။

[17] The Gambia: President Adama Barrow pledges reforms. Retrieved on 31 January 2017။

[ciageography-18] ၁၈.၀ ^၁၈.၁ The Gambia. The World Factbook. Archived from the original on 2018-12-24။ Retrieved on 2019-12-17။

[19] Yevstratyev, O (2018). "Chronological Dating of the Duchy of Courland's Colonial Policy": 34–72. Archived ၂၀၁၉-၀၂-၂၃ at the Wayback Machine

[xyz-20] Webb, Patrick (1994). "Guests of the Crown: Convicts and Liberated Slaves on Mc Carthy Island, the Gambia": 136–142. doi:10.2307/3060072.

[21] Archer, Frances Bisset (1967) The Gambia Colony and Protectorate: An Official Handbook (Library of African Study). pp. 90–94. ISBN 978-0714611396.

[22] Gambia: Political opinion (March 2017).

[:1-23] Democratic Transition in the Gambia: The Burden of Leadership and Consolidation (2017). Archived from the original on 2018-06-15။ Retrieved on 2019-12-17။

[oicmems-24] Member States. Archived from the original on 2017-06-09။ Retrieved on 2019-12-17။

[AUmem-25] Member States. Archived from the original on 2017-11-07။ Retrieved on 2019-12-17။

[၁]

[၂]

[၃]

[၄]

[၅]

[၆]

[၇]

[၈]

[၉]

[၁၀]

[၁၁]

[၁၂]

[၁၃]

[၁၄]

[၁၅]

[၁၆]

[၁၇]

[၁၈]

[၁၉]

[၂၀]

[၂၁]

[၂၂]

[၂၃]

[၂၄]

[၂၅]