ဂြးစပ်

ဗီုတ္ၚဲဂြးစပ် သၞာံ ၁၉၉၉

ဒဳယျာဂြာမ် မဗၟံက်ထ္ၜး ဗီုဓယံက် မတိတ်နူတိ။ အပ္ဍဲဥမ်ဗြာ (umbra) တုဲ လျးတ္ၚဲဗဒန်အာ ပ္ဍဲစက်ဂိတုပေင်ပေင်။ ပ္ဍဲဒၞာဲပေနုမ်ဗြာ (penumbra) မဒှ်ဒၞာဲ လျးတ္ၚဲမဗဒန်ကြပ်အိုတ်

သမၞိင် ဂြးစပ် ပ္ဍဲဂၠးတိ မရံင်စှ်ေကၠုင် နူက္ၜင်အကာသ

ဂြးစပ် (အၚ်္ဂလိက်: eclipse) ဂှ် ဒှ်အရာမကတဵုဒှ် မဆေင်ကဵု နက္ခတ် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ အရာနက္ခတ်မွဲ ဟွံသေင်မ္ဂး က္ၜင်အကာသမွဲ မဒးဂြောပ် ဗဒန်အာ မွဲဆန်ခဏ ဟိုတ်နူကဵု မတတ်အာ ပ္ဍဲဒၞာဲ ဓယံက် ဇကုသန္ထာန်ညးတၞဟ်မွဲမွဲ ဟွံသေင်မ္ဂး ဟိုတ်နူကဵု ဇကုသန္ထာန် ညးတၞဟ်မွဲမွဲ တတ်အာ အကြာဍေဟ် ကဵု အရာမညာတ်ကေတ်မွဲမွဲရ။ အရာအကာသပိ မတဝ်ရေင်သကအ် ဗီုဏအ်တုဲ မွဲမွဲ ကၠေအ်ဗဒန်အာ မွဲခန်ခဏ ဗီုဏအ်ဂှ် နကဵု နက္ခတ္တဗေဒမ္ဂး ညးကော်စ သဳဇြဳဂျဳ (syzygy)။ ပ္ဍဲကဵု သဳဇြဳဂျဳဂှ် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ က္ၜင်အကာသမွဲ မနွံစိုပ်ဒၟံင် ပ္ဍဲဒၞာဲအကြာ ဇကုသန္ထာန်အကာသၜါတုဲ ဇကုဗဒန်ကၠေအ်အာ မွဲလစုတ်မ္ဂးလေဝ် ညးကော်စ ဂြးစပ် ကီုရ။ ဂြးစပ်ဂှ် နွံနာနာသာ် ဂၠုကၠေအ်အာ သီုဖအိုတ် လေဝ်နွံ၊ ဂၠုကၠေအ်အာ ဆဒၞာဲညိညလေဝ် နွံကီုရ။

မအရေဝ် ဂြးစပ်ဂှ် ဗွဲမဂၠိုင် ဟီုဂးဒၟံင် တ္ၚဲဂြးစပ် မဒှ်အခိင် ဓယံက်ဂိတု မတတ်အာ ဗလးမုက်ဂၠးတိ၊ ဟွံသေင်မ္ဂး ဂိတုဂြးစပ် မဒှ်အခိင် ဂိတုမလုပ်စိုပ်အာ ပ္ဍဲကဵု ဓယံက်ဂၠးတိရ။ ဆဂး ပါဲနူ ဂိတု ကဵု တ္ၚဲပိုယ်တုဲ အရာအကာသတၞဟ် ဥပမာ အခိင်ကာလ ဂြိုဟ်မွဲကုမွဲ မတတ်လုပ်အာ ပ္ဍဲဓယံက် ရေင်သကအ်တအ်မ္ဂးလေဝ် ဂြးစပ်တအ် က္တဵုဒှ်မာန်တုဲ ကော်စ ဂြးစပ် ဂွံသီုဖအိုတ်ရ။

အရာတၟေင် မဆေင်ကဵု တ္ၚဲဂြးစပ် ကဵု ဂိတုဂြးစပ်ဂှ် ဍေဟ်က္တဵုဒှ် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ ရာသဳဂြးစပ် (eclipse season) ဟေင်ရ။ ရာသဳဂြးစပ်ဂှ် ပ္ဍဲမွဲသၞာံ နွံၜါအလန်၊ အခိင်ကာလ သြရ်ဗိတ် (ဍာန်တရဴ)ဂြိုဟ်ဂၠးတိ မဂေတ်ဒၟံင်တ္ၚဲဂှ် တတ် သြရ်ဗိတ် (ဍာန်တရဴ) ဂြိုဟ်ဂိတု မဂေတ်ဒၟံင် ဂၠးတိ၊ တုဲပၠန် ပၞောန်ဂှ် မနွံကြပ် ကုတ္ၚဲရ။ တ္ၚဲဂြးစပ်ဂှ် က္တဵုဒှ်ဒၟံင် ဇၟာပ်ဇၟာပ်ရာသဳ လဆောဝ်မ္ဂး ဂၠုဗဒန်အာ သီုဖအိုတ်၊ လဆောဝ်မ္ဂး မိဿက (မွဲကရေက်) လဆောဝ်မ္ဂး မွဲကရေက်မွဲဒကဴ၊ လဆောဝ်မ္ဂး ဆၜိုတ် ဗိန္ဒုမဍံက်တတ်အာ လတူဂှ် ညိည၊ တန်တဴဒၟံင် ဗၜတ်တၟာ တ္ၚဲ ကေုာံ ဂိတု ၜိုတ်မညာတ်ကေတ်မာန်ရ။ သြရ်ဗိတ် (ဍာန်တရဴ) တိ မဂေတ်ဒၟံင် တ္ၚဲ ကဵု သြရ်ဗိတ် (ဍာန်တရဴ)ဂိတု မဂေတ်ဒၟံင် တိဂှ် ယဝ်ရ ဇမၞော်တုပ်ဒၟံင် ရေင်သကအ်မ္ဂး ဂြးစပ်ဂှ် က္တဵုဒှ်ဒၟံင် ရိုဟ်ရိုဟ်ဂိတု၊ ဂိတုဂြးစပ် က္တဵုဒှ်ဒၟံင် ဇၟာပ်ဇၟာပ် တ္ၚဲဂိတုပေင်တုဲ တ္ၚဲဂြးစပ် က္တဵုဒှ် ဇၟာပ်ဇၟာပ် မွဲမံက်ရ။ တုဲပၠန် ယဝ်ရ ပွူသြရ်ဗိတ်ၜါဂှ် အဝဲတုပ်ဒၟံင် ရေင်သကအ်မ္ဂး ဇၟာပ်ဇၟာပ် တ္ၚဲဂြးစပ်မ္ဂး ဗီုပြင် မဂြးစပ်ဂှ်လေဝ် ဒှ်ဒၟံင် မွဲဗီုဓဝ် တုပ်တုပ်တွဵုရ။ ဟိုတ်နူကဵု ဇမၞော်ဍာန်တရဴ ဟွံတုပ်၊ တုဲပၠန် ပွူဍာန်တရဴ ဟွံတုပ်တုဲ ဂြးစပ်ဂမၠိုင်လေဝ် ဗီုပြင် မက္တဵုဒှ် ဟွံတုပ် ရေင်သကအ်ကီုရ။ ဂိတုဂြးစပ်ဂှ် အလုံမွဲကရေက်ဂၠးတိအခိင်ဗတံဂွံ ဆဵုကေတ်မာန်ရ။ ဆဂး တ္ၚဲဂြးစပ်အလုံမွဲဇကုတ္ၚဲဂှ် မၞိဟ်အလုံမွဲကရေက်ဂၠးတိ အခိင်တ္ၚဲဂှ် ဆဵုကေတ် ဟွံမာန်၊ တန်တဴဒၟံင် အခိင်ကာလမကဵု ကေုာံ ဒၞာဲဗလးမုက်ဂၠးတိ ဆမကဵုတအ်ဟေင် ဂွံဆဵုကေတ်မာန်ရ။

နိရုတ်

အရေဝ်မန် ဂြးစပ် ဂှ် ဂြး ဂှ် ကၠုင်နူ သံသကြိုတ် ဂြဟ မဂွံအဓိပ္ပါယ် ညးမရပ်စ (ဝါ) လကိုဟ်၊ စပ် အရေဝ်မန် ဂွံအဓိပ္ပါယ် မလုပ်စပ်။ ဂြးစပ် ဂွံအဓိပ္ပါယ် လကိုဟ်ရပ်စပ် ရ။

ဥမ်ဗြာ (Umbra) ၊ ပေနုမ်ဗြာ (penumbra) ၊ အန္တုမ်ဗြာ (Antumbra)

လဒက်ပ္တန် တ္ၚဲ-ဂိတု ဗီုမဗဒှ်ပ္တိုန် တ္ၚဲဂြးစပ် တမ္ၚိတ် (A), ဗဝိုင် (B), ကၞာတ် (C)

ပ္ဍဲကဵု အကာသ အရာၜါ လဵုဟွံဟီု ဗွဲမဗဗွဲ ကုလၟေင်သြရ်ဗိတ် (ဍာန်တရဴ) ညးကဵုညး ဂေတ်လန်ဒၟံင်ဂှ် အာစိုပ် ဒတန်တဝ်တဝ် ရေင်သကအ် နွံမွဲပၞောန်ဓဝ် ကုအရာမကဵုလျးတအ်မာန်ရ။ အခိင်ကာလ မဒှ်ကၠုင် ဗီုဏအ်မ္ဂး ဓယံက် အရာဂတဂှ် ကၠုင်မံက်စိုပ် ပ္ဍဲကဵု အရာလက်ကြဴဂှ်ရ။ ဟိုတ်နူ အရာ ပ္ဍဲအကာသတအ် ဂေတ်လန် ဆက်အာဒၟံင်တုဲ ဓယံက်ဂှ်လေဝ် ပ္ဍဲအခိင်အပိုင်အခြာ ကာလမွဲမွဲဟေင် က္တဵုဒှ်မာန်ရ။ အရာမညာတ်ကေတ် ဒမၠုမဂၠုဒၞာအာဂှ် ညးကော်စ ဂြးစပ်ရ။

အရာမတတ် ဒၞာအာ ရေင်သကအ်ဗီုဏအ်ဂှ် က္တဵုဗဒှ်ကဵု အရာနက္ခဂြးစပ် မဒှ်အရာမွဲမွဲ ဂၠုအာရ။ ဒတန်ဒၞာဲ ဓယံက် မကတဵုဒှ် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ ဂြးစပ်ဂှ် ညးပါ်လဝ် ပိကဆံင်။

• ဥမ်ဗြာ (umbra) (နူလေတ္တေန် မဂွံအဓိပ္ပါယ် "ဓယံက်")၊ မဒှ် အရာဂှ် မဒးဒုင်စဵုဒၞာလဝ် တမ်ရိုဟ်လျး ပေင်ပေင်။ သွက် တ္ၚဲမ္ဂး လျးဂှ် ဗဒန်အာ။
• အန္တုမ်ဗြာ (antumbra) (နူလေတ္တေန် မဂွံအဓိပ္ပါဟ် "ကိုပ်ကၠာ"၊ မဒှ် အခိင်ကာလ ကိုပ််ကၠာ၊ ဂတ၊ မဒှ်အခိင်ကာလ ကိုပ်ကၠာ ဟွံသေင်မ္ဂး နွံဒၟံင် ဂတ ဥမ်ဗြာ။ ဟီုမွဲသာ်ပၠန် အရာဂှ် နွံဒၟံင် ဂတ တမ်ရိုဟ်လျး၊ တုဲပၠန် ကြပ်ဒးဒုင်ဓယံက်ပေင်င်။
• ပေနုမ်ဗြာ (penumbra) (နူလေတ္တေန် မဂွံအဓိပ္ပါယ် "ကြပ်")၊ မဒှ် အရာဂှ် မနွံကြပ်ဒၟံင် ကု တမ်ရိုဟ်လျး။

ဂြးစပ်တမ္ၚိတ် (total eclipse) က္တဵုဒှ်ကၠုင် အခိင်ကာလ အရာဂှ် နွံဒၟံင် အပ္ဍဲ ဥမ်ဗြာ၊ ဂြးစပ်ဂဝိုင် (annular eclipse) က္တဵုဒှ် အခိင်ကာလ အရာဂှ် နွံဒၟံင် အပ္ဍဲ ပေနုမ်ဗြာ၊ ဂြးစပ်ကၞာတ် (partial eclipse) က္တဵုဒှ် အခိင်ကာလ အရာဂှ် နွံဒၟံင် အပ္ဍဲ အန္တုမ်ဗြာ။ အခိင်ကာလ ဂိတုဂြးစပ်မ္ဂး ဂြးစပ်တမ္ၚိတ် ကဵု ဂြးစပ်ကၞာတ် ၜါဏအ်ဟေင် က္တဵုဒှ်မာန်ရ။ မုဟိုတ််ရောမ္ဂး ပၞောန် အန္တုမ်ဗြာ သၞောတ်တ္ၚဲ-ဂိတု (antumbra of Sun-Earth system) ဂှ် နွံ သ္ၚောဲနူကဵု ဒၞာဲဂိတု မနွံဏီရ။

သၞောတ်တ္ၚဲ-ဂိတု

ဂေသြမေတြဳ မဗၟံက်ထ္ၜး တ္ၚဲဂြးစပ်တမ္ၚိတ် (not to scale)

ဟိုတ်ဂြးစပ် ဂွံက္တဵုဒှ်ဂှ် ဟိုတ်နူကဵု တ္ၚဲ၊ ဂၠးတိ၊ ဂိတု ညးပိဏအ် စိုပ်အာဒၞာဲ မတဝ်ရေင် ညးသကအ် ပ္ဍဲမွဲပၞောန်ဓဝ်တုဲ မွဲဂှ် စဵုဒၞာ ဗဒန်အာ မွဲဂှ် နကဵု မရံင်ဗဵု နူကဵု အရာတတိယဂှ်ရ။ ဟိုတ်နူကဵု ဍာန်တရဴသြရ်ဗိတ်ဂိတုဂှ် ဒြေပ်ဂေတ်ဒၟံင် ဍာန်တရဴသြရ်ဗိတ်ဂၠးတိ၊ ဂြးစပ် က္တဵုဒှ်ကၠုင် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ ဂိတုမကြပ်ညောန်ကၠုင် ကုဍာန်တရဴသြရ်ဗိတ်ၜါ ပ္ဍဲဒၞာဲ နဝ်ဒေ (nodes) ဂှ်ရ။ တ္ၚဲ၊ ဂၠးတိ ကေုာံ နဝ်ဒေဂှ် စုက်ရေင်သကအ် ၜါအလန် ပ္ဍဲမွဲသၞာံ (ပ္ဍဲအခိင် ရာသဳဂြးစပ်)၊ တုဲ ဂြးစပ်ဂမၠိုင် က္တဵုဒှ်စမာန် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ ၜါဂိတု ပ္ဍဲအကြာအခိင်ဂှ်ရ။ ပ္ဍဲကဵု ပွိုင်မွဲသၞာံဂှ် ဂြးစပ် က္တဵုဒှ်မာန် နူအကြာ ပန်ဝါ စဵုကဵု ထပှ်ဝါမာန်ရ။

အကြာ သၞာံ ၁၉၀၁ ကဵု သၞာံ ၂၁၀၀ ဂှ် ဂြးစပ် ဂၠိုင်အိုတ် ထပှ်ဝါ က္တဵုဒှ်မာန်ရ။