ဒေံစာစဳ၊ နာဲ၊ ကဝိ
ကဝိဒေံစစဳ ဝွံ ညးချူလဝ် လိက်သေဏင်ဂ မွဲကၞပ်ဂှ် ခိုဟ်ကွေဟ်ဟ်ရ။ ပရူဗီုလဵုဝေင်ပၞာန် ပ္ဍဲအခိင်မန်ခေတ်ဟံသာဝတဳတအ်ဂှ် စုင်လေင်တဴကွေဟ်ဟ်ရ။ ညးဝွံ ဒှ်မၞိဟ် မစိုန်သကီု လပါ်ပၞာန် ဟီုမာန်ရ။ လိက်မဆဵုကေတ်ဏအ်ဝွံ ဒှ်ဒၟံင် ညံင်ရဴ မၞိဟ်မွဲမွဲ ကလေင်ချူလိက်ညးဟီုမာန်ရ။
လိက်သေဏင်ဂ
[ပလေဝ်ဒါန် | ပလေဝ်ဒါန် တမ်ကၞက်](နူပထမအတှင်္ဂဝှ်၊ နာဲသစ္စပန် ဇၞော်သန်ကြဳဇှ်၊ သီုတရဴအိုဝ် လျးခၠင်ဂိုဝ်မြဟ်၊ လုံဂၠးလောကခေတ္တပိဂှ်၊ ဒတိတ်ဗလး အိုတ်ညးဒိုဟ်စှ်၊ ဒေသစာရိ သ္ကေံသုဒ္ဓိလွဟ်၊ ဂေၚဟ်စိုပ်ပြဟ် ကာလဂှ်ရ။ လတူတၟံဂ္ညိ မင်္ဂုသိက၊ ကောံအရှန်တာ မဟာအဂ္ဂ၊ ဗ္ဂိုဝ်လျးတြဴ နူဘဴညာန၊ တူဗတဳသြန် ဒေါဝ်သဳဒန်တ၊ ညာတ်ၜိုပ်ထဝ်ၜါ ညန်သံဝါသ၊ နာဂတ်ဂတ ဒေသဝွံမြာ၊ မှာနာဂရ နာမဟံင်သာ၊ က္တိုဝ်ဒှ်ဗိုန်သ္မဟ် ရဟွံဆောတ်မှာ၊ မာရဇိန သောဘဂဝါ၊ ပျးဒိုဟ်ဟီုခုတ် သီုကရုတ်ဏာ၊ တိုင်ဇမၞးမာ ပပြာကတ်လဝ်၊ ဒေါဝ်ရးမည ဒေသနူကဝ်၊ လမေင်လမော်ရင်ဒတောဝ်၊ ဍုင်မန်အိန်သ္ဂီု အဇဗီုသွဝ်၊ ကောပ်ကာဲပိုင်ရ က္ဍိုင်သေတမ္ညဝ်၊ ၜါစှော်ထပှ် နဲတွံဟီုလဝ်၊ သ္ကဵုပပၞောန်ထဝ် ထာန်ဂသဝ်နန်၊ ညံင်အလိန္ဒသန် တပ်ပြဘန်၊ သ္ဂောံမင်မွဲလဝ် ဇၞော်မောဝ်ဗိုန်က္ညန်၊ စတုင်ရင်ဂ ဗလပၞာန်ပန်၊ ပ္ကီုပြေင်ဒးရး ထာန်ဇၞးသ္ဂောံပၠန်၊ တိုင်ပလဝ်ရ မူလပ္ဍဲပၞောန်၊ ကဝိနွံညာန် ပတိဘာန်လောန်၊ ဗ္ဒဝ်လဝ်ကွတ်ဆန် ပြေင်ပ္တန်နဳဒါန်၊ မာံဒေံစစဳ နွံကျာ်သြဳညာန်၊ နူဂနှပ်ရ သေဏင်္ဂပၞာ်၊ သွက်ဒဴဗညာ ဝေါဟာသေဟာန်၊ ယတိဝကျ နာမဂလၞာ်၊ ဗ္ဒဟ်လဝ်နဳဒါန် ပၠောပ်ညာန်လင်္ကာ၊ ဂိုင်နင်စွံပတန် သွက်ဇန်လိုက်ဗာ၊ လွဵုသ္တိက်ပိုင်ပြာတ် အမာတ်သေနာ၊ ကွတ်မှုဟ်ကမြဴ အိုတ်ဒဴဗညာ၊ သ္ဂောံပပၞောန်ဟေင် လ္မေင်ဗျုဟာ၊ ရးဍုင်ဟံင်္သာ ခန်လွာမတ်တၟ၊ နဲသေဏင်ဂ ဟီုပၠလဝ်တုန်။ ။)
ဗပေင်လိက်
[ပလေဝ်ဒါန် | ပလေဝ်ဒါန် တမ်ကၞက်]ဘာသာမန် (ဝါ) အရေဝ်မန် (အင်္ဂလိက်: Mon Language, Burmese; မွန်ဘာသာ) ဂှ် ဒှ်ဂကောံအရေဝ် သြသထြောအေရှတေတ် (Austroasiatic language) မဒှ် အရေဝ်တမ်မူလ ရးအာရှအဂၞဲမွဲရ၊၊ ဂကောံအရေဝ် သြသထြောအေရှတေတ် ဂှ် ဒှ်အရေဝ် ဂကူဗွဲမဂၠိုင် မဟီုဂးဒၟံင် ပ္ဍဲၝောအ်ဒေသအာရှအဂၞဲတုဲ ပ္ဍဲအိန္ဒိယ၊ ဘင်္ဂလာဒေသ်၊ နဳပဝ် ကေုာံ ဒေသပယျဵု ဍုင်ကြုက် လပါ်သၠုင်ကျာလေဝ် ပြးဇး နွံဒၟံင် ညိညကီုရ၊၊ ဂကူမဟီုအရေဝ် သြသထြောအေရှတေတ် သီုဖအိုတ် စၟတ်သမ္တီလဝ် နွံ (၁၆၈) ဂကူကီုလေဝ် ဆဂကူ ဗဳယေတ်နာမ်၊ ဂကူခမေန် ကေုာံ ဂကူမန်တအ်ဟေင် မၞုံကဵု ရာဇဝင် မဇၞော်လှဲလးရ၊၊
အရေဝ်မန်တ္ၚဲဏအ်ဂှ် ဇၞော်မောဝ်ကၠုင်လဝ် ပ္ဍဲအခိင်ၜိုတ် မလောန်ကၠုင် သၞာံ ၅၅၀၀ သၞာံ အခိင် ဂကူမန်ကဵု ဂကူခမာ စပြးဇးရေင်သကအ် ဟီုမာန်ရ၊၊ နူအခိင်ၜိုတ် အေဒဳ (၃) ဗွဝ်ကၠံဂှ် ဂကူမန်တအ် စုက်လုက် ကုဂကူအန္ဒိယတုဲ လွဳစ မအက္ခရ်ညးတအ်တုဲ ဖန်ဗဒှ်ပတိုန် လိက်ဂကူဇကုရ၊၊ ရံင်ကဵု ပရေင်ယေန်သၞာင်မၞိဟ်တုဲ ဂကူမန် မစချူလိက် ကၠာအိုတ်ဂှ် ဒှ်အခိင်ၜိုတ် အေဒဳ ၃ ဗွဝ်ကၠံမဒှ်မာန်ရ၊၊ (ဆဂး လိက်တၟအ် ၜိုတ်မဂွံဆဵု နကဵုဘာသာမန်ဂှ် ပ္ဍဲအေဒဳ ၆ ဗွဝ်ကၠံ) ဂကူမန် ပ္ဍဲခေတ်ဒွါရဝတဳ (လၟုဟ်ဒၞာဲဍုင်သေံထာဲ ကဵု ဍုင်လဴ) ကေုာံ ဒၞာဲဍုင်ဗၟာ လၟုဟ်ရ၊၊ အရေဝ်မန်တ္ၚဲဏအ် စနူကဵု အေဒဳ (၃) ဗွဝ်ကၠံဏအ် ဟီုဂွံရ၊၊
လိက်မန် ခေတ် (၆) ဗွဝ်ကၠံဂှ် နကဵု ဗီုပြင်အက္ခရ် ၜိုန်ရ တၞဟ်ခြာကဵု ခေတ်သဓီု ကဵု ဗုကာံ တၟာဂလိုင်ကီုလေဝ် ရံင်ကဵု မဝေါဟာရတအ် တုပ်ရေင်သကအ်တုဲ စၟတ်သမ္တီ နဒဒှ် မွဲခေတ် မကော်စ အရေဝ်မန်တြေံ ဂွံရ၊၊ ဟိုတ်ဂှ်ရ အရေဝ်မန် ခေတ်အကြာ (အေဒဳ ၆- ၁၂ ဗွဝ်ကၠံ) ဂှ် ဒှ်အရေဝ် မန်တြေံ မစၟတ်သမ္တီကေတ်မာန်ရ၊၊ အရေဝ်မန်လဒေါဝ်ဂှ် စနူ ၜိုတ် (၁၂-၁၅) ဗွဝ်ကၠံ မဒှ်အခိင် တၠညးမိစောဗု ဓမာန်ညး သၟိင်ဓမ္မစေတဳတုဲ လိက်ကြဴနူဂှ် (၁၅-၁၉) ဗွဝ်ကၠံဂှ် ဒှ် မန်တၟိ မြဴသာ်ဝွံ ပါ်ဂွံရ၊၊
ဂကူမန်ဂှ် ဒးဒုင်ဘဲပၞာန် ကုဗၟာမဂၠိုင်ကဵုအလန်တုဲ ပရေင်အရေဝ် လိက်မန်လေဝ် ပြံင်နှဴကုဗၟာ ဗွဲမဂၠိုင်ကီုရ၊၊ ဂကူမန် မဒးဒုင်ဘဲပၞာန် အောင်ဇေယျ ပ္ဍဲသက္ကရာဇ် ၁၇၅၇ ဂှ် သီုဒးဒုင် ဂစိုတ်ပဠက်ဂကူကီုတုဲ အရေဝ်မန်ဂှ် ဍန်လျစှ်ေအာ စဵုကဵုကြပ်ကၠက်ရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်လၟုဟ် မၞိဟ်မဟီုအရေဝ်မန်ဂွံ နွံစ ၜိုတ် ဒစာံ ကိုဋ်ဒှ်ရ၊၊