မာတိကာသို့ ခုန်သွားရန်

လျးသံယိုဂ်

နူ ဝဳကဳပဳဒဳယာ
ရုပ်ဓဇက် လျးသံယိုဂ် ပ္ဍဲတၞံဂမၠိုင်။ တၞံတအ်ဂှ် ပကောံ ကေုာံ စကာ ကာဗောန်ဟာ်ဒြုက် (carbohydrate)။
Overall equation for the type of photosynthesis that occurs in plants
Composite image showing the global distribution of photosynthesis, including both oceanic phytoplankton and terrestrial vegetation. Dark red and blue-green indicate regions of high photosynthetic activity in the ocean and on land, respectively.

လျးသံယိုဂ် (Photosynthesis) ဂှ် ဒှ်လၟေင်ကမၠောန် တၞံ ကေုာံ ဇဳဝသတ္တလ္ၚဵု မစကာ သွက်ဂွံ ပြံင်လှာဲ ဒြဟတ်လျး (light energy) ညံင်ဂွံဗဒှ် ဒြဟတ်ဓါတု (chemical energy)၊ ဒြဟတ်ဓါတု မပြံင်လှာဲလဝ်ဂှ် ဗွဲကြဴ ဍေဟ်တအ် စကာ နဒဒှ် ကၠေင်ဍေန် သွက်ဍေဟ်တအ် ဂွံချဳဓရာင် မပ္တံ ဂွံဂျိုင်တန်တဴ ဂွံဇၞော်ဂေါဝ်ရ။ ဒြဟတ်ဓါတုဂှ် ဂိုင်ဒေပ်လဝ် ပ္ဍဲမဝ်လေကျူ ကာဗောဟာ်ဒြုက် (carbohydrate molecules) မပတံ ကဵု သဂြာ၊ ကာဗောဟာ်ဒြုက်ဂှ် ကတဵုဒှ်ကၠုင် နကဵု မပသံယိုဂ် (ဝါ) မဖက်နှဴလဝ် ကာဗောန် ဒဳအောက်ဇြိဒ် (carbon dioxide) (တိဝါဲ) ကေုာံ ဍာ် ရ။ မအရေဝ်မ္ဂး လျးသံယိုဂ် ဂှ် ကၠုင်နူ အရေဝ် မန် (လျး) ကဵု အရေဝ်သံသကြိုတ်/ပါဠိ (သံယောဂ) မဂွံအဓိပ္ပါယ် ဖက်၊ လျးတ္ၚဲကဵု ဍာ်၊ တိဝါဲ ဖက်တုဲ ကၠောန်ပတိတ် ဓါတ်တၞဟ်ရ။ မအရေဝ်ဝွံ ရံင်ကဵု အရေဝ် အင်္ဂလိက် photosynthesis, မကၠုင်နူ အရေဝ်ဂရိတ် phōs (φῶς), "လျး"၊ ကဵု sunthesis (σύνθεσις), "မဖက်နှဴ" တုဲ ဖန်ဗဒှ်လဝ်ရ။[]

တၞံ ကြပ်သီုဖအိုတ်၊ အိက်ၚာက် ကြပ်သီုဖအိုတ် ကေုာံ သူနဝ်ဗက်တဳရဳယျာ (cyanobacteria) တအ်ဂှ် စကာဒၟံင် လၟေင်ကမၠောန် လျးသံယိုဂ်ဝွံရ။ သတ္တဇဳဝမစကာ လျးသံယိုဂ်တအ်ဂှ် ပံင်ပကောံတုဲ ညးကော်စ သတ်လျးအာဟာရဇဳဝ (photoautotroph) မဂွံအဓိပ္ပါယ် သတ်မဂျိုင်လမျီု နကဵုအာဟာရလျးရ။ လျးသံယိုဂ်ဂှ် ဒှ်အရာကိစ္စဇၞော် မဖန်ဗဒှ် ကေုာံ မမင်မဲ ညံင်ဓါတ်အံက်ဇြေဂျေန် (oxygen) မဂွံနွံ ပ္ဍဲခတီုကျာ ဂၠးတိဝွံတုဲ မဖ္ဍိုက်ဗပေင်ကဵု ဒြဟတ်မဟွံမဲဟွံဂွံ ညံင်လမျီု မဂွံဂျိုတ်တန်တဴ ပ္ဍဲကဵု ဂၠးတိဝွံရ။[]

ၜိုန်ရ သတ္တဇဳဝ ဂကူတၞဟ်ခြာ ဗီုမကၠောန် လျးသံယိုဂ် နဲကဲတၞဟ်ခြာကီုလေဝ် လၟေင်ကမၠောန်ဂှ် စကၠောန် ပ္ဍဲအခိင်ကာလ မရပ်ကေတ် ဒြဟတ် နူကဵု လျး နကဵုပရဝ်တိန် (protein) မကော်ဂး ဗဟဵုကလေင်ပၠန် လျးသံယိုဂ် (photosynthetic reaction centre) သီုဖအိုတ်ရ။ ဗဟဵုကလေင်ပၠန်ဂှ် နွံကဵု အသာ်သၚေက်ရ။ ပ္ဍဲကဵုတၞံတအ်မ္ဂး ဓါတ်ပရဝ်တိန်ဏအ်ဂှ် နွံတန်တဴဒၟံင် ပ္ဍဲကဵု ဇဳဝကလာပ် (organelle) မကော်ဂး ကလဝ်ရဝ်ပလေတ် (chloroplast)၊ ဇဳဝကလာပ်ဏအ်ဂှ် ဗွဲမဂၠိုင် နွံပ္ဍဲကဵု ကလာပ်ရုပ် ပ္ဍဲတၞးဍေဟ်တအ်ရ။ ပ္ဍဲကဵု စၟဗက်တဳရဳယျာတအ်မ္ဂး ဓါတ်ဏအ် ဗၠိုတ်တၞီနွံဒၟံင် ပ္ဍဲစၞာံကရဳဍေဟ်တအ်ရ။ ပ္ဍဲကဵု ပရေင်ကလေင်ပၠန်ဓလာဲလျးတအ် (light-dependent reaction) ဂှ် ဒြဟတ်လ္ၚဵုဂှ် ဍေဟ်တအ် စကာ ပ္ဍဲအရာ မပါ်ကရေက် အဳလေတ်တြောန် (electron) နူကဵုအဟာရ မကလိဂွံလဝ် မပ္တံကဵု ဍာ်၊ ဒြဟတ်လ္ၚဵုဂှ် ဍေဟ်တအ် စကာ သွက်ဂွံပ္တိတ် သၟုဟ် အံက်ဇြေဂျေန် (oxygen gas) ရ။ ဓါတ်ဟာ်ဒြဝ်ဂျေန် (hydrogen) မကလိဂွံလဝ် နူကဵု ပွမပါ်ကရေက်ဍာ်ဂှ် စကာ သွက်ဂွံကၠောန်ဗဒှ်ပတိုန် ဒြပ်ပံင် (compound) ဗွဲကြဴ ၜါသာ်၊ မွဲသာ်ဂှ် ဂိုင်စွံလဝ် နဒဒှ် ဒြဟတ် အခိင်ဇမၠေအ် သွက်ဂွံစကာ ပ္ဍဲအရာ မဗဂေတ်စက် ပရေင်ကလေင်ပၠန်၊ ဒြပ်ပံင် သၟေဟ်တအ်ဂှ် စကာ ပ္ဍဲအရာမဗဂေတ်စက် ပရေင်ကလေင်ပၠန်တၞဟ် မဒှ်အခိင်ဇမၠိင် သွက်ကလာပ်ရုပ်ဂမၠိုင် မကော်ခဴစ nicotinamide adenine dinucleotide phosphate (NADPH) ကေုာံ adenosine triphosphate (ATP) တအ်ရ။ နကဵုအရေဝ်ပလးမ္ဂး ဒြပ်ပံင်လ္ၚဵုဂှ် စကာ ပ္ဍဲအရာသွက်ဂွံဆက်ဂျိုင်တုဲ ဒြပ်ပံင်သၟေဟ်ဂှ် စကာ သွက်ဂွံဇၞော်ဂေါဝ်ရ။

ဒြဟတ်အခိင်ဇမၠိင် ပ္ဍဲကဵု တၞံ၊ အိက်ၚာက် ကေုာံ သူနဝ်ဗက်တဳရဳယျာတအ်ဂှ် ဂိုင်ဒေပ်လဝ် နကဵုသဏ္ဌာန် သဂြာIn plants, algae and cyanobacteria, long-term energy storage in the form of sugars is produced by a subsequent sequence of ထာမ်ပလိက်:Nobreak reactions called the Calvin cycle; some bacteria use different mechanisms, such as the reverse Krebs cycle, to achieve the same end. In the Calvin cycle, atmospheric carbon dioxide is incorporated into already existing organic carbon compounds, such as ribulose bisphosphate (RuBP).[] Using the ATP and NADPH produced by the light-dependent reactions, the resulting compounds are then reduced and removed to form further carbohydrates, such as glucose.

The first photosynthetic organisms probably evolved early in the evolutionary history of life and most likely used reducing agents such as hydrogen or hydrogen sulfide, rather than water, as sources of electrons.[] Cyanobacteria appeared later; the excess oxygen they produced contributed directly to the oxygenation of the Earth,[] which rendered the evolution of complex life possible. Today, the average rate of energy capture by photosynthesis globally is approximately 130 terawatts,[][][] which is about eight times the current power consumption of human civilization.[] Photosynthetic organisms also convert around 100–115 billion tons (91-104 petagrams) of carbon into biomass per year.[၁၀][၁၁]

  1. photosynthesis. Online Etymology Dictionary.
  2. "Prokaryotic photosynthesis and phototrophy illuminated" . 
  3. (2011) Biology, International, Upper Saddle River, NJ: Pearson Education, 235, 244. ISBN 978-0-321-73975-9။ “This initial incorporation of carbon into organic compounds is known as carbon fixation.” 
  4. "Photosynthesis in the Archean era" (May 2006). Photosynthesis Research 88 (2): 109–117. doi:10.1007/s11120-006-9040-5. PMID 16453059. 
  5. "When did oxygenic photosynthesis evolve?" (Aug 2008). Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Series B 363 (1504): 2731–2743. doi:10.1098/rstb.2008.0041. PMID 18468984. 
  6. "Life: past, present and future" (Dec 1999). Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Series B 354 (1392): 1923–1939. doi:10.1098/rstb.1999.0532. PMID 10670014. 
  7. (1999) "The photosynthetic process", Concepts in photobiology: photosynthesis and photomorphogenesis. Boston: Kluwer Academic Publishers, 11–51. ISBN 978-0-7923-5519-9။ “100×1015 grams of carbon/year fixed by photosynthetic organisms, which is equivalent to 4×1018 kJ/yr = 4×1021 J/yr of free energy stored as reduced carbon.” 
  8. (2005) Sustainable development and innovation in the energy sector. Berlin: Springer, 32. ISBN 978-3-540-23103-5။ “The average global rate of photosynthesis is 130 TW.” 
  9. World Consumption of Primary Energy by Energy Type and Selected Country Groups, 1980–2004 (XLS). Energy Information Administration (July 31, 2006). Archived from the original on November 9, 2006။ Retrieved on 2007-01-20
  10. "Primary production of the biosphere: integrating terrestrial and oceanic components" (Jul 1998). Science 281 (5374): 237–240. doi:10.1126/science.281.5374.237. PMID 9657713. Bibcode1998Sci...281..237F. 
  11. (2007) "Photosynthesis", McGraw-Hill Encyclopedia of Science & Technology 13. New York: McGraw-Hill. ISBN 978-0-07-144143-8