ဝင်ဂကူမန် နကဵုလၟေင်အခိင်

နူ ဝဳကဳပဳဒဳယာ

လၟေင်အခိင် ဝင်ဂကူမန် (အၚ်္ဂလိက်: Timeline of Mon history) ဝွံ ဒှ်ပရူ မဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ဝင်ဂကူမန် နကဵု လၟေင်အခိင်ကာလ အရာမဒးစၟတ်သမ္တီခိုဟ် စပ်ကဵု ဂကူမန်။

ခေတ်တၟအ်[ပလေဝ်ဒါန် | ပလေဝ်ဒါန် တမ်ကၞက်]

သၞာံ ခေတ် အရာမကတဵုဒှ်
မလောန်ကၠုင် ၃၀၀,၀၀၀ - ၄၀,၀၀၀ ခေတ်တၟအ်တြေံ ဇမြ တၞောဝ်မၞိဟ် (Hominid fossil) (ဝါ) ဇမြ သတ်မတုပ် ကုမၞိဟ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲအာရှအဂၞဲ နူသၞာံ မလောန်ကၠုင် ၜိုတ် ၁,၅၅၅,၀၀၀ တေအ်ရ။[၁]

မနုဿ မကော်ဂး ဟဝ်မဝ်သပဳယေန် (Homo sapien) ဂှ် စက္တဵုဒှ်ကၠုင် ကိုပ်ကၠာအိုတ် ပ္ဍဲသၞာံမလောန်ကၠုင် ၜိုတ် ၃၀၀,၀၀၀ ပ္ဍဲအဖရိက၊[၂] မနုဿတအ်ဂှ် စမံင်ပဒတဴကၠုင် နဒဒှ် ဗီုပြင်မၞိဟ်ဂှ် လောန်ကၠုင် ၜိုတ် ၁၆၀,၀၀၀ - ၇၀,၀၀၀ သၞာံ၊[၃] ပြဟ်နူဂှ်လေဝ် ဒှ်မာန်ရ။[၄]

မနုဿ (ဝါ) ကောန်မၞိဟ် နူအဖရိကဂှ် ဆုဲပြံင်တိတ် နူအဖရိက အလန်ပထမဂှ် သၞာံမလောန်ကၠုင် ၜိုတ် အကြာ ၁၃၀,၀၀၀ - ၁၀၀,၀၀၀၊ အလန်ဒုတိယဂှ် သၞာံမလောန်ကၠုင် ၜိုတ် ၇၀,၀၀၀ - ၅၀,၀၀၀။[၅][၆] သၞာံၜိုတ် ၆၀,၀၀၀ ဂှ် ကောန်မၞိဟ်တအ်ဂှ် စိုပ်ကၠုင် ဒေသယူရေရှာ (Eurasia) ပ္ဍဲဒၞာဲ ဗွဲမဂၠိုင်ရ။[၇][၈]

မၞိဟ် ဂကောံမၞိဟ်လၟ (hunter–gatherers) တအ်ဂှ် သၞာံမလောန်ကၠုင် ၜိုတ် ၄၀,၀၀၀ (ပန်လက်) တေအ်ဂှ် ပြးဗက်အာ အတိုင်သြင်ၜဳမှာသၟိဒ်တုဲ စိုပ်ကၠုင် ပ္ဍဲဒေသအာရှအဂၞဲရ။[၉] ပ္ဍဲအခိင် ကိုပ်ကၠာဘဳသဳ ၇၀၀၀ (သၞာံမတုဲကၠုင် ၉၀၀၀ သၞာံ လပါ်လတူ)ဂှ် သမၠုင်ၜဳ (ဗလးမုက်ၜဳ) သဝ်နူ သမၠုင်ၜဳ အခိင်လၟုဟ် ၁၅၀ ပေ (၅၀ မဳတာ) ဏီတုဲ ဒေသ ဗွဲမဂၠိုင် ပ္ဍဲအာရှအဂၞဲ ကေုာံ တိုက်အဝ်သတေလျဂှ် တိဆက်ကၠောအ်ဒၟံင် ရေင်သကအ်ရ။ အရာဏအ်ဂှ် ပကဵု ညံင်ဂကောံမၞိဟ်လၟတအ် ဂွံပြးအာ ပ္ဍဲဒၞာဲလၟုဟ် အာရှအဂၞဲကီု သီုကဵု တိုက်အဝ်သတေလျတအ်ရ။[၁] ဂကောံမၞိဟ်လၟဏအ်ဂှ် ဒှ်ဂကောံမၞိဟ် မဟီုအရေဝ် သြသတြဝ်နေဂျတိစ် (Proto–Austonesian) မဒှ်ဂကောံဂကူနေဂြိတဝ် (Negrito) မနွံဖျုန်စၞာံလမ္စံက် ပ္ဍဲအခိင်လၟုဟ် ဗီုကဵု ဂကူသေမေန် (Semang) ပ္ဍဲမလေရှာ၊ ဂကူအေဝ်တာသ် (Aetas) မနွံ ပ္ဍဲဖိလိပ္ပိန် ရ။[၁၀]

မၞိဟ် ဂကောံမၞိဟ်ဗ္ၚ တအ်ဂှ် ဗက်အာ ဇရေင်တိဍာ် မတဵုလွဳစခိုဟ်တအ်ဂှ်တုဲ သၞာံမလောန်ကၠုင် ၜိုတ် ၄၅,၀၀၀ တေအ်ဂှ် ဆုဲပြံင် စိုပ်ဒေသ ဍုင်ကြုက်သၠုင်ကျာရ။[၉] အတိုင်လၟေင် ၜဳယာန်သဳကြင် (Yangtze)။ ၜဳယာန်သဳဂှ် နကဵုဘာသာကြုက် အခိင်လၟုဟ် ညးကော်စ "ဆင်ဂျေင် (长江; 長江) မဂွံအဓိပ္ပါယ် ကြုင်ဇမၠိင်ရ။ ၜဳယာန်သဳဝွံ ဒှ်ၜဳဂၠိင်အိုတ် ပ္ဍဲအာရှ မစနူဒေသတိဗေတ် ဇွောဝ်စှ်ေအာ လပါ်ဗၟံက် စဵုကဵုစိုပ် ၜဳဇၞော်ကြုက်ဗၟံက် (East China Sea) သီုဖအိုတ် နွံ ၆,၃၀၀ ကဳလဝ်မဳတာ (၃,၉၀၀ တိုင်)ရ။ ယၟုၜဳဝွံဂှ် အရေဝ်ကြုက်တြေံ ကော်စ "江 Kiang ကြင်" ပတှ်ေကေတ် မဒှ်အရေဝ် သြသတြဝ်အသဳယျာတိစ် မတုပ်ကဵုအရေဝ်မန်လၟုဟ် "ကြုင်" ရ။ စဵုကဵုအခိင်လၟုဟ် ဂကူတၞောဝ်သြသတြဝ်အသဳယျာတိစ် ဗီုကဵု ဂကူ Yue ပဒတဴဒၟံင် ပ္ဍဲဒေသဂှ် နွံဒၟံင်ဏီဖိုဟ်ရ။[၁၁]

ဘဳသဳ ၂၅၀၀ - ဘဳသဳ ၁၀၀၀ ခေတ်တၟအ်တၟိ (Neolithic) ဂကောံမၞိဟ်ဗ္ၚ မဟီုအရေဝ် သြသတြဝ်အသဳယျာတိစ် (Austroasiatic languages) (ဝါ) ဂကောံမၞိဟ်ဂကူမန်ခမာ (Mon-Khmer) မဒှ် အရေဝ်တမ်မူလမန်ဂှ် နူဍုင်ကြုက်သၠုင်ကျာ ပြးစိုပ်လုပ်ကၠုင် ပ္ဍဲဒေသအာရှဒိုဟ်အဂၞဲ ပ္ဍဲသၞာံမလောန်ကၠုင် ၜိုတ် ၄,၅၀၀ တေအ်ရ။ ဂကောံမၞိဟ်သြသတြဝ်အသဳယျာတိစ်ဝွံ စုက်လုက် ကုဂကောံမၞိဟ်လၟ (hunter-gatherenrs) မစိုပ်လဝ်ကၠာ ပ္ဍဲဒၞာဲအာရှအဂၞဲ နူကဵု ဘဳသဳ ၂၅‚၀၀၀ (သၞာံမတုဲကၠုင် ၄၀,၀၀၀) တေအ်ဂှ်တုဲ ဆီနှဴကၠောအ်က္ဍ ရေင်သကအ် နွံရ။[၁၂]

ဂကောံမၞိဟ်သြသတြဝ်အသဳယျာတိစ်တအ်ဂှ် ဗြောဝ်ပြးဗက်စှ်ေ အတိုင်လၟောဝ်ၜဳဂမၠိုင် တၠပညာလ္ၚဵုဂှ် ပတှ်ေကေတ် ဗွဲကိုပ်ကၠာ ပ္ဍဲရးနိဂီုဗဳယေတ်နာမ်သၟဝ်ကျာ ပ္ဍဲဒေသၜဳ Nho Qué River နူဂှ် ဗြောဝ်ပြးစှ်ေဗက် အတိုင်လၟေင်ၜဳမာခံင်၊ ၜဳဂြာင်၊ ၜဳကဍတ် (အတ္ထရာန်)၊ ၜဳသြင်လောန်၊ ၜဳဨရာဝတဳတအ်ရောင်ဂှ် ပတှ်ေကေတ်ရ။[၁၃][၁၄] တၠပညာလ္ၚဵုဂှ် ပတှ်ေကေတ် နူဍုင်ကြုက် ဗြောဝ်ပြးဗက်စှ်ေကၠုင် ၜဳမာခံင်တုဲ ပ္တန်ကၠုင် ဂကောံရးနိဂီုဒွါရဝတဳ (ဒၞာဲရးနိဂီုသေံ လၟုဟ်)။[၁၅] တၠပညာလ္ၚဵု ပတှ်ေကေတ် နူဍုင်ကြုက် ဗြောဝ်ပြးဗက်စှ်ေကၠုင် ၜဳဨရာဝတဳ (ဒၞာဲ ကၟိန်ဍုင်ပံင်ကောံဗၟာ လၟုဟ်) တုဲ ပ္တန်ကၠုင်ရာမညဒေသ နူဒေသဍုင်ဗၟာသကုတ်လဒေါဝ် စဵုကဵုစိုပ် ရးတၞင်သဳရ။[၁၆] ရံင်ကဵု လိက်တၟအ်မန်တြေံ မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲဒွါရဝတဳ ကဵု လိက်တၟအ်မန်တြေံ မဂွံဆဵု ပ္ဍဲရာမညဒေသ သီုကဵုဗုကာံ အရေဝ်ဘာသာတုပ်ဒၟံင် ရေင်သကအ်တုဲ ဂကောံမၞိဟ်မန် ရာမညဒေသ ကဵု ဂကောံမၞိဟ်မန် ဒွါရဝတဳၜါဂှ် မနွံကဵု အဆက်အစပ် ရေင်သကအ်၊ တုဲပၠန် ပရေင်ဗြောဝ်ပြး ဂကောံမၞိဟ် မန်တြေံဝွံ က္တဵုဒှ်လဝ် အခိင်ဟွံလအ်ရေင်သကအ်ဟီုမာန်ရ။

ဂကောံမၞိဟ်မဟီု အရေဝ်သြသတြဝ်အသဳယျာတိစ် (လဆောဝ် ကော်စ အရေဝ်မန်ဂဝ်လွေက်သၠုင်ကျာ (တောင်ပိုင်းမွန်ဂိုလွိုက်)၊ ပ္ဍဲတ္ၚဲဏအ် ညးမဟီုအရေဝ်ဘာသာဏအ်ဂှ် ပ္ဍဲရးနိဂီုဗၟာ ကေုာံ သေံမ္ဂး ဂကူမန်၊ ပ္ဍဲရးကမ္ဗောဒိယျာမ္ဂး ဂကူခမာ၊ ပ္ဍဲတွဵုရးဍုင်သေံဇၞော်မ္ဂး ဂကူပလံင်၊ ဂကူလေ၊ ဂကူဝ၊ ဂကူလဝ၊ ဂကူယေန်ကြာ၊ ဂကူယေန်နေတ်တအ်ရ။[၁၇] ပ္ဍဲကဵု ဝင်ဍုင်သဓီုမ္ဂး ဂကောံမၞိဟ်လၟတအ်ဏအ်ဂှ် မန်တအ် ကော်စ ကလော်ဍာ်။ ဟိုတ်နူ မန် ကဵု ဂကူသေမေန်တအ် ကေင်မံင် စုက်လုက်လဝ် ရေင်သကအ်တုဲ အရေဝ်မန်တြေံတြဟ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ်ဒၟံင် ပ္ဍဲကဵု အရေဝ်ဂကူသေမေန်တအ်ဖိုဟ်ဏီရ။

ဂကောံမၞိဟ်သြသတြဝ်အသဳယျာတိစ်တအ်ဂှ် မလေပ်ရှ်ေသှ်ေ မတၟအ်ဇၞော်ဇၞော် ဟွံသေင်မ္ဂး တၟအ်ဇၞော်ဇၞော်တအ်ဂှ် ပ္ကောံစွံလဇံက်ရေင်သကအ်တုဲ နကဵုမဗှ်ဗၞုဟ် ဇုဇဗဴလဇကု မစုတိအာလဝ်တအ်ဂှ်တုဲ ဂကောံမၞိဟ်ယေန်သၞာင် မဟာသေလာ မြဴသာ်ဝွံလေဝ် ကော်စကီုရ။ တုဲပၠန် ဗဴဇုပၟင်ဍုင်၊ ဗဴဇုပၟင်တိ၊ ဗဴဇုပၟင်ဍာ် တအ်လေဝ် ရှ်ေသှ်ေဒၟံင်ကီုရ။ တုဲပၠန် ဒှ်ဂကောံမၞိဟ်လ္ၚဵုဂှ် ကလော်သ္ၚိ (ဝါ) တၞောဝ်ဗဳဇ ဗက်အတိုင်မၞိဟ်တြုဟ်၊ ဂကောံမၞိဟ်လ္ၚဵုဂှ် ကလော်သ္ၚိ (ဝါ) တၞောဝ်ဗဳဇ ဗက်အတိုင်မၞိဟ်ဗြဴ၊ ဂကူခါသဳတအ်ဂှ် စဵုကဵုလၟုဟ် ကလော်ဂှ် ဗက်အာ လပါ်မၞိဟ်ဗြဴ နွံဒၟံင်ဏီဖိုဟ်ရ။ ၜိုန်ဂှ်လေဝ် မၞိဟ်ဗြဴ ကဵု မၞိဟ်တြုဟ် မပါ်လဝ် ကဆံင်ကွပ်မၞိဟ်ဂှ် ဟွံမဲရ။[၁၈]

ခေတ်ဗရိုတ် (ပသဲ)[ပလေဝ်ဒါန် | ပလေဝ်ဒါန် တမ်ကၞက်]

သၞာံ သက္ကရာဇ် အရာမကတဵုဒှ်
ဘဳသဳ ၁၀၀၀ ဂွံဆဵုကေတ် ခၞောန် မကၠောန်လဝ် နကဵုသၠာ် (ဗရိုတ်) (ဗရိုတ်မနှဴကဵုပသဲ) ပ္ဍဲဒေသသၟဝ်ကျာဗဳယေတ်နာမ်။ ၜိုတ် ဘဳသဳ ၅၀၀ ဂှ် စကၠောန်ကၠုင် ဖံဗရိုတ်။ ဖံဗရိုတ်ဏအ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ်ဒၟံင် အလုံမွဲ အာရှဒိုဟ်အဂၞဲရ။ (ပ္ဍဲခေတ်လၟုဟ် ဖံဗရိုတ်ဏအ်ဂှ် ဂကူကရေင်တအ် စၟတ်သမ္တီလဝ် ဒှ်ယေန်သၞာင် ဂကူညးတအ်ရ)။
ဘဳသဳ ၁၅၀ သၞာံၜိုတ် အကြာ ဘဳသဳ ၁၅၀ ကဵု အေဒဳ ၁၅၀ ဂှ် ယေန်သၞာင် နူပလိုတ် (အိန္ဒိယ) ကေုာံ ယေန်သၞာင် နူသၟဝ်ကျာ (ကြုက်) စလုပ်ကၠုင် ပ္ဍဲဇရေင် ဂကူမန်တြေံတအ်ရ။ အရာဏအ်ဂှ် ပကဵု လဒက်ပ္တန် ဂကောံမၞိဟ်မန်တြေံတအ် ညံင်ဂွံပြံင်လှာဲ ဂတးဂတန်ရ။[၁]

သၟာဗၞိက်၊ ညးပတန်သာသနာ နူအိန္ဒိယတအ် စိုပ်ကၠုင်ဇရေင် တိုက်ကလေယ် (သုဝဏ္ဏဘုမ္မိ)၊ ဒွါရဝတဳတုဲ အခိုက်ယေန်သၞာင်အိန္ဒိယ မပ္တံကဵု ဓဝ်ပတှ်ေဟိန္ဒူ၊ ဗုဒ္ဓဘာသာဂှ် လုပ်စိုပ်ကၠုင် ပ္ဍဲဇရေင် ဂကူမန်တြေံရ။ သၞောတ်ပကင်ရင်ဍုင် နကဵုအခိုက်ဟိန္ဒူ-ဗုဒ္ဓဘာသာ မနွံကဵု သၞောတ်သၟိင်တၠ(ရာဇ) က္တဵုဒှ် ပ္ဍဲဂကူမန်တြေံ။ တုဲပၠန် သၞောတ်မပါ်ကဆံင်မၞိဟ် ဥပမာ မၞိဟ်ဗြဴပါရမဳဍိုန် နူမၞိဟ်တြုဟ်တအ်ဂှ် စက္တဵုဒှ်ကၠုင်ရ။ ပါဲနူဂှ်တုဲ သၞောတ်မပါ်ကဆံင်ကွပ်မၞိဟ် ဂကောံမၞိဟ်ပကင်ရင်၊ ဂကောံမၞိဟ်ဍိက် (ညးဍုင်ကွာန်)၊ ဂကောံမၞိဟ်ခမဳဗဗၞး (ဂကောံမၞိဟ်တၠပညာ)တအ်ဂှ် က္တဵုဒှ်ကၠုင်ကီုရ။ လိက် မဒှ်အရာ မချူစၟတ်သမ္တီ အရေဝ်ဂှ် က္တဵုဒှ်ကၠုင် ပ္ဍဲဂကူမန်တြေံ။ ဆဂး လိက်ဘာသာမန် ဟွံက္တဵုဒှ်ကၠုင်ဏီရ။ ပရေင်ဇၞော်မောဝ်ဏအ်ဂှ် ဗဒှ်ကဵု ရးနဂရ (City State) ဂမၠိုင်ရ။

ဘဳသဳ ၂၅၅ သၟိင်အသောကဓမ္မရာဇာ နူအိန္ဒိယ ဗလးနင် သောဏထေရ် ကေုာံ ဥတ္တရထေရ် ဇရေင် သုဝဏ္ဏဘုမ္မိ (အခိင်လၟုဟ် ဍုင်တိုက်ကလေယ် (တွဵုရးဍုင်မန်)၊ ကဵု ဒွါရဝတဳ (ရးနိဂီုသေံ)) သွက်ဂွံ ပ္တန်ဗုဒ္ဓဘာသာ။
အေဒဳ ၇၅ ပ္ဍဲအခိင် ၜိုတ် အေဒဳ ၁ ဂှ် ဂကူသြသတြဝ်အသဳယျာတိစ် မဟီုဂးဒၟံင် ပ္ဍဲကဵု ဒၞာဲအခိင်လၟုဟ် ရးနိဂီုဗၟာ ကေုာံ ရးနိဂီုသေံဂှ် တၞဟ်ခြာ အာကု အရေဝ်ဘာသာတၞဟ်တအ် (ခမာ)တအ်တုဲ ဂွံစၟတ်သမ္တီ ဂကူရ္မေည် မဟီုအရေဝ် မန်တြေံ (Old Mon) နကဵုယၟုသိပ္ပံ မကော်ဂး မောန်နိစ် (Monic) ရ။ ရံင် နကဵု ဘာသာဗေဒမ္ဂး ဂကူမန် စက္တဵုဒှ်ကၠုင် နူကဵုအခိင်ဏအ် ဟီုမာန်ရ။ [၁၉]
အေဒဳ ၁၀၀ ပ္ဍဲဒၞာဲရးနိဂီုဗၟာ လပါ်သၟဝ်ကျာဂှ် ဂကူမဟီုအရေဝ် တိဗေတ္တဝ်-ဗာမာဂမၠိုင် မပ္တံ ကုဂကူပျူ၊ ဂကူတေတ်(သက်)၊ ဂကူနာဂ၊ ဂကူချေင်၊ ဂကူကရေင်တအ် လုပ်စိုပ်ကၠုင် မွဲက္ဍိုပ်တုဲ မွဲက္ဍိုပ်ပၠန်၊ ပဒတဴအာ ဒၞာဲသမၠဲ အကြာဂကူမန်တြေံတအ်ရ။ ပၞောဝ်ကဵု ဂကောံမၞိဟ်မဟီုအရေဝ် တိဗေတ္တဝ်-ဗာမာတအ်ဂှ် ဂကူပျူဂှ် လုပ်စိုပ်ကၠုင်ကၠာတုဲ ဗွဲကိုပ်ကၠာအိုတ် ညးတအ် ပဒတဴ ပ္တန်ဍုင်ညးတအ် ပ္ဍဲဒၞာဲဍုင်တြေံဗိဿၞုဟ် (ဗိဿနိုးမြို့ဟောင်း) ဂှ်ရ။ ဂကူတေတ်(သက်)၊ ဂကူနာဂ၊ ဂကူချေင်တအ်ဂှ် ပဒတဴ ဒၞာဲမသ္ၚောဲ ကုဂကူမန်တြေံတအ်ရ။ ဂကူကရေင်တအ်ဂှ် ပဒတဴမံင်အာ အတေအ်မွဲလစုတ် အဏအ်မွဲလစုတ် ပ္ဍဲလပါ်ဗၟံက် မွဲဒမြိပ်ၜဳသြင်လောန်၊ မံင်အာ အကြာဂကူမန်တြေံတအ် ဗွဲမၜိုဟ်သြိုဟ်ရ။[၂၀]

ဒၞာဲဒတန် နဒဒှ် ရးနဂရဂှ် ဍုင်သုဝဏ္ဏဘုမ္မိ ဂကူမန်တြေံ၊ ဍုင်ဗိဿၞုဟ် ဂကူပျူ၊ ဍုင်တကံင် ဂကူတေတ် (သက်)၊ ဍုင်ဝေသာလဳ (ဗဒါဲမြောက်ဥူ) ဂကူအင်ဒိုအာရေယေန် (ဂလာ)တအ်ဂှ် နူကဵု ၜိုတ် အေဒဳ ၁၀၀ ဂှ် တန်တဴကၠုင် နဒဒှ် ရးနဂရဂမၠိုင်ရ။[၂၁]

ဍုင်ဗိဿၞုဟ် ဂကူပျူတအ် ဒက်ပ္တန် နူအေဒဳ ၁ ဗွဝ်ကၠံတုဲ ၜိုတ်အေဒဳ ၅ ဂှ် ဒးဒုင်ပလီုကဵု ဂကူပျူ ဍုင်သဳသိတ် (သရေခေတ္တရာ)။[၂၂]

အေဒဳ ၆၅၆ ဗွဝ်ကၠံဂှ် ဂကူပျူတအ် စပ္တန်ကၠုင် ဍုင်သဳသိတ် (သရေခေတ္တရာ ဗဒါဲပြန်) မာန်ကၠုင်ရ။[၂၃]

အေဒဳ ၇၀၀ ရးနဂရ မန်တြေံဂမၠိုင် မနွံပ္ဍဲ မွဲဒမြိပ်ၜဳမေခံင်၊ စောဖယျာ (ဒွါရဝတဳ) ကေုာံ ၜဳဨရာဝတဳတအ်ဂှ် အဝဵုဒြဟတ်ဇၞော်ကၠုင်တုဲ ပံင်ပ္ကောံ ဒက်ပ္တန်ကၠုင် နကဵု ရးနိဂီုဇၞော်ဇၞော်ရ။[၁] ပ္ဍဲဒွါရဝတဳ (ခေတ်လၟုဟ် ဍုင်သေံလဒေါဝ် ကေုာံ ဍုင်လဴ လပါ်သၟဝ်ကျာ) ဂှ် ဒတန်အဝဵု နွံ ပ္ဍဲခရိုင်သုဖါန်ပူရဳ ပ္ဍဲဍုင်ဥထံင် (U Thong, Suphan Buri) ကေုာံ ဒၞာဲတၞဟ် ဗီုကဵု နခေါန်ပထုမ်၊ ဖံင်တုက် (Phong Tuk)၊ သဳထေပ် (Si Thep)၊ ခူခဴ (Khu Bua)၊ သဳမဟဝ်သောတ် (Si Mahosot)တအ်ရ။[၂၄]

ရးနဂရမန်တြေံ မနွံပ္ဍဲ မွဲဒမြိပ်ၜဳဨရာဝတဳ၊ ကေုာံ ဒေသၜဳသြင်လောန်တအ်ဂှ်လေဝ် ဒတန်အဝဵုအဓိက မပ္တံကဵု မုတ္တမ၊ ဗဂေါ၊ ဗုကာံတအ်ဂှ် ဒက်ပ္တန်ကၠုင် နကဵု ရးနိဂီုဇၞော်ဇၞော်ရ။

မန်တြေံတအ်ဂှ် ကေတ်အက္ခရ်ပလ္လဝ နူအိန္ဒိယတုဲ အက္ခရ်ဟွံရုမ်တအ်ဂှ် ခၞံဗဒှ်ပတိုန်တုဲ အရေဝ်မန်ဂှ် စချူကၠုင် နကဵုလိက်ရ။

အေဒဳ ၇၃၉ ပ္ဍဲဍုင်ကြုက် ဒေသသၠုင်ကျာၜဳယာန်သဳကြင်ဂှ် ဂကောံမၞိဟ် မဟီုအရေဝ်တိဗေတ္တဝ်-ဗာမာ ကေုာံ အရေဝ်ဂကောံအရေဝ်သေံဂမၠိုင် ပဒတဴဒၟံင်ရ။ ပ္ဍဲကဵု ဒေသပွဳပွူၜဳအာဟာင် (Erh Hai) ဂှ် ရးနဂရ ၆ ပံင်ပ္ကောံတုဲ ဒှ်ကၠုင် ရးနိဂီုနာန်စောမွဲရ။ ပ္ဍဲကဵု ဂကောံဍုင်ပံင်ကောံ ၆ ဂှ် ဂကူမဝ်သဝ်၊ ဂကူဗၟာတြေံ၊ ဂကူလဝ်လဝ်တအ် နွံဒၟံင်ရ။
အေဒဳ ၈၃၂ နာန်စောတအ် လုပ်ဗတိုက် ဍုင်ပျူဟေန်လေန်တုဲ ဍုင်ဂှ်လီုအာ။[၂၅] နကဵု လညာတ် ဒံက်တာလုစ်မ္ဂး ပ္ဍဲမွဲအခိင်ဂှ် ဂကူဗၟာတအ် သီုလုပ်ဗတိုက်ကေတ် ဍုင်မန်က္လောက်သယောက် (ကျောက်ဆည်)တုဲ အဝဵုသြဇာဗၟာဂှ် ဓလီုဂွံအာ အလုံမွဲ က္လောက်သယောက် ၁၁ ခရိုင် ကဵု မေန်ပူ ၆ ခရိုင်ရ။[၂၆]
အေဒဳ ၈၃၅ နာန်စောတအ် လုပ်ဗတိုက်သုဝဏ္ဏဘုမ်တုဲ နဒဒှ်ဂၠုဲပၞာန် နာန်စောတအ် ရပ်ဏာ ကောန်မန်တြေံ ၂၀၀၀ ပြင်။[၂၇] ပ္ဍဲကဵု ကရောမ် ဂကူနာန်စောတအ်ဂှ် ဂကူဗၟာတြေံတအ်လေဝ် ပါလုပ်ကီုရ။[၂၈]
အေဒဳ ၈၃၅ ကြဴနူ ဂကူဗၟာတြေံ မွဲစွံ ကုပၞာန်နာန်စော မလုပ်ဗတိုက် ဍုင်ပျူ ကေုာံ ဍုင်မန်တုဲ ကြဴနူဂှ်ညိဂှ် ဂကူဗၟာတအ် နူနာန်စောဂှ် စပြံင်လုပ်ကၠုင် ပဒတဴ ပ္ဍဲဒၞာဲ ရးနိဂီုဗၟာလၟုဟ် ဗွဲတၟေင် ပ္ဍဲဒေသလဒေါဝ်တအ်ရ။[၂၉] ဂကူဗၟာတြေံတအ်ဂှ် ဒှ်မၞိဟ် မစိစောန် ပ္ဍဲပရေင်ပၞာန်၊ မွဲလပါ်ဂှ် စုက်လုက် ကုဂကူမန်တုဲ က္လိဂွံ ယေန်သၞာင် ကေုာံ အက္ခရ်နူမန်တုဲ ချူတိုန် လိက်ဇကုရ။ ပ္ဍဲကဵုဒေသဂှ် ဒှ်ဒေသဂကူမန်တြေံ၊ တုဲပၠန် ဂကူမန်တြေံဂှ် လပါ်လိက်ပတ်ကီု၊ လပါ်ပရေင်ဂကောံမၞိဟ်ကီုဂှ် ဇၞော်မောဝ်ဒၟံင်တုဲတုဲ မအရေဝ် မဆေင်ကဵု နန်၊ မဆေင် ကဵုပကင်ရင်ဍုင်တအ်ဂှ် လွဳစ နူမန်ရ။ [၃၀]
အေဒဳ ၈၄၉ အတိုင်လိက်ဝင်ဗၟာမွဲ မဗၟံက်ထ္ၜးလဝ်မ္ဂး ဍုင်ဗုကာံဂှ် ပ္တန်လဝ် ပ္ဍဲသက္ကရာဇ် ၂၂၁ (=အေဒဳ ၈၄၉)၊ [၃၁] ဍုင်ဗုကာံဂှ် ဒၞာဲနန်မနွံဂှ် ရံင်ကဵု ညးကဵုလဝ် ယၟုဍုင် နကဵုဘာသာပါဠိ အရိမဒ္ဒပူရ် (အရိ = သၞ၊ မဒ္ဒန = သရိုဟ်ပလီု) မဂွံအဓိပ္ပါယ် ဍုင်မသရိုဟ်ပလီုသၞ။[၃၂] ရံင်ကဵု မအရေဝ်မန်တြေံ "ဗုံရူက်" မဂွံအဓိပ္ပါယ် ပရိုက်ဘဲဂှ်တုဲ ယၟု နကဵုဘာသာမန် "ဗုကာံ"ဂှ် ဂွံအဓိပ္ပါယ် တုပ်ကု ယၟုဗီုပါဠိ အရိမဒ္ဒပူရ်ရ။ "ယၟုဒေသမန်တြေံတြေံ ဗွဲမဂၠိုင်တအ်ဂှ် ဒုင်သဇိုင် ကုအကာဲအရာ ဒမံင်ဒတန်တုဲ မလေပ်ခုတ်ယၟုရ။ ထံက်ရံင်ကဵု ယၟုဍုင်ဝွံတုဲ ဍုင်ဗုကာံဝွံ နူမၞိဟ်မွဲၜါ ပဒတဴ ဗွဲကြဴ မၞိဟ်ဂၠိုင်တိုန်သိုက်သိုက် ဒှ်ကၠုင်ကွာန်၊ နူကွာန် ဒှ်ဍုင် ဗီုသာ်ဏအ် ဟွံသေင်တုဲ သွက်ဂကောံမၞိဟ် သၟိင်တၠဂမၠိုင် မဂွံပဒတဴ ပ္ဍဲဒၞာဲမဒးရးမွဲဂှ် သြိုန်ဗဒှ်ပတိုန် ဍုင်တၟိမွဲ ဒှ်မာန်ရ။ ထံက်ရံင်ကဵု လိက်တၟအ်သြိုင်နန် မဗၟံက်ထ္ၜးလဝ် ဂကူမၞိဟ်ပန်ဂကူ၊ ဂကူမန်၊ ဂကူဗၟာ၊ ဂကူပျူ၊ ဂကူမင်၊ ပဒတဴဒၟံင် ပ္ဍဲဍုင်ဗုကာံဂှ် ဂွံတီကေတ်ရ။ ဂကူပျူ ကဵု ဂကူမင်တအ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲကဵု ဒၞာဲဒယှ်ေလှ်ေဟေင်တုဲ ဂကူမန် ကဵု ဂကူဗၟာဂှ် ပါဲနူ ဒၞာဲဒယှ်ေလှ်ေတုဲ ဒၞာဲနဒဒှ် သၟာကွတ် သြိုင်သ္ၚိ မကော်ဂး သၟာသ္ၚိကီု၊ ကောန်သၟိင်တၠဂမၠိုင်ကီု သီုကဵု မၞိဟ်ဍုင်ကွာန် မအာတုက်ဍာ်တအ်ဂှ်တုဲ ဒဒှ်ရ ပ္ဍဲဍုင်ဗုကာံဂှ် ဂကူမန် ကဵု ဂကူဗၟာဂှ် ဒှ်ဂကူမပဒတဴ အဓိကဟီုမာန်ရ။[၃၃]
အေဒဳ ၁၀၁၀ - ၁၀၅၀ ကြဴနူသၟိင်တၠဇၞော် အေန််ပါယာခမာ ဥဒယာဒိတျဝရ်မာန် (Udayādityavarman I) စုတိတုဲ ပ္ဍဲသၞာံ ၁၀၀၁ ဂှ် သၟိင်ဇယဝဳရဝရ်မာန် ကဵု သၟိင်သူရိယဝန်မာန် ညးၜါ ပၠံင်ဒၟံင်အဝဵု ရေင်သကအ် လုကဴပွိုင် ၉ သၞာံတုဲ သၞာံ ၁၀၁၀ ဂှ် သၟိင်သူရိယဝန်မာန် ဂွံဇၞးကေတ် သၟိင်ဇယဝဳရဝရ်မာန်ရ။ သၞာံ ၁၀၁၁ ဂှ် ဂကောံသ္ၚိကၟိန်ဝဴ ကေုာံ ဂကောံသ္ၚိကၟိန် တမ်ပါင် တဝ်စၞေဟ် ကုသၟိင်သူရိယဝရ်မာန်။ ပိုန်ဟာန်ဒြပ်ရတ် ဂကောံသ္ၚိကၟိန်ၜါဂှ် သၟိင်သိမ်ကေတ်တုဲ ပ္အပ်ကဵု လက္ၑမဳပတိဝရ်မာန်တုဲ ကဵု လက္ၑမဳပတိဝရ်မာန် ဒှ်သကိုပ်ပၞာန်။ သၟိင်စကာ ကဵုလက္ၑမဳပတိဝရ်မာန် ကဵုစွံစုတ် သဳဝလိင်္ဂ စၞးရုပ်ကျာ်တြဲ။ သၟိင်ကဵု လက္ၑမဳပတိဝရ်မာန် ဗတိုက်ဍုင်မန်ဒွါရဝတဳ ဗွဲကိုပ်ကၠာ ဗတိုက်ဍုင်ခၞောမ်ရုင် (ခေတ်လၟုဟ် ဗူရဳရာမ်)၊ နူဂှ် ကၠုင်ဗတိုက် လဝပူရ (ခေတ်လၟုဟ် လောပ်ဗူရဳ)တုဲ ဍုင်လဝပူရဂှ် ညးစံင်ပလီုထောအ်ရ။ တုဲဂှ် လက္ၑမဳပတိဝရ်မာန် ဂွံဒုင်ခပတိုန် နဒဒှ် သၟိင်စဍုင်ရာမည မနွံပလိုတ်အေန်ပါယျာအင်္ကောရ်။ မြဴသာ်ဝွံ ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲလိက်တၟအ်သၟိင်သူရိယဝရ်မာန် ပထမ ဂၞန် ၁၁၉၈ မချူလဝ် နကဵု ဘာသာသံသကြိုတ် လၟုဟ်ထ္ၜးပျးလဝ် ပ္ဍဲတိုက်ထ္ၜးကောန်ဂကူကမ္ဗောဒဳယာ (National Museum of Cambodia) ရံင်ကဵု လိက်တၟအ်ဏအ်တုဲ ဍုင်မန်ဒွါရဝတဳဂှ် ဒးဒုင်ပလီုသိမ်ဏာ ကုသၟိင်သၟိင်ခမာ ပ္ဍဲအကြာ သၞာံၜိုတ် အေဒဳ ၁၀၁၁ - ၁၀၂၀ ဂှ်ဟီုဂွံရ။[၃၄]
အေဒဳ ၁၀၅၇ ပ္ဍဲဍုင်သဓီု (ဒၞာဲဍုင်သဓီုလၟုဟ်ဂှ်) ဒှ်ဒတန်ရာဇဌာနဳ ခေတ်သဓီု အလန်လက်ကြဴအိုတ်ရ။ ပ္ဍဲကဵုကျာ်သဓီုဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် လိက်တၟအ်မန်ၜါ မကဵုလဝ် ယၟု လိက်တၟအ်တြာပ် ကဵု လိက်တၟအ်ပဏ္ဍိတ်။ လိက်တၟအ်ၜါဂှ် ဒှ်သက်သဳ တင်ဂၞင်အဓိက ကိစ္စဇၞော်မွဲရ။ လိက်တၟအ်ၜါဂှ် ချူလဝ် မွဲပရူ၊ ဒှ်လိက် ဂါထာ သွက်ဂွံဖ္ဍောတ် ပ္ဍဲအခိင်မစဝ် အဘိသိက် သၟိင်မန်ဍုင်သဓီု မကဵုယၟု တြဲ (တိရ်္လေယ် - တၠဳ+အဲ) မဒှ်သကိုပ်သက ညးလိုက်ဂမၠိုင် မတုပ်ညံင်ကျာ်၊ မကဵုယၟု ပဏ္ဍိတ် မဒှ်ညးသကိုပ်သက လပါ်ပညာ၊ မကဵုယၟု တြာပ် မဒှ်ညးသကိုပ်သက လပါ်ကွတ်တုဲ ဂွံဒုင်ယၟု "ရာဇဓိရာဇ ပရမေ သွရ်ဣသွရ် ရာဇအဘယ မဟာရာဇ ဒေဝါတိဒေဝ ဗဟူညာနသာဂရဂမ္ဘိရ်သြိယ် နိတ္ထျဓရ်္မ္မဓရ ဓနေသွရသကလ တာမ္ဗာယ်ဝိသေးဟ် တြေလောကဓမ္မ"။ လိက်တၟအ်မချူစွံလဝ် ဂါထာပ္တိုန်ရာဇာဘိသေခ လတူတၟအ် နူခေတ်တြေံ ဗီုဏအ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲအဳဂျေပ် ကဵု ဂကူမန် ပ္ဍဲဍုင်သဓီုဂှ်ဟေင်ရ။ အရာဏအ်ဂှ် ဒှ်အရာမဒးအမ်သဝ် ပ္ဍဲဂကူမန် ခေတ်သဓီုမွဲရ။[၃၅][၃၆][၃၇]

အတိုင်လိက်တၟအ် သိမ်ကလျာဏဳ ဍုင်ဗဂေါ ပ္ဍဲဘာသာပါဠိ မုက်ပထမ အကြာပၞောန် ၂၃ - ၂၇ မ္ဂး ဍုင်သဓီုဂှ် ကပ်ယဲဇဳဆာံ က္တဵုဒှ်ကီု၊ တုဲပၠန် ဍုင်ကွာန် ဟွံတန်ကြန်ကီုတုဲ ခမဳသင်တအ် ဒဴအာပဒတဴ ပ္ဍဲဍုင်ဗုကာံအိုတ်ရ။ ညံင်ရဴ ပ္ဍဲမုက် ဘာသာပါဠိဂှ်ကီု နကဵုဘာသာမန် ပ္ဍဲကွေက်တၟအ် မွဲကရေက်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် "မကောအ်တဟာန်အာတနဟ်ကိုမ်လောရ်၊ ယယ်ဇွဳကျာမ်တောအ်ဂဟ်ကိုမ်လောရ်၊ ဟေတ်ဘယ်ကနွောရ်ဗယိုဝ် မဇၞောက် မက္တိုဝ်ဒဟ်ကိုမ်လောရ် ... .... .... ထာန်ရးဍုင်ရ္မန်ဂဟ် မဍိုန်ဍိုန်အာ ကုဒရ်္ဟတ်ဂဟ် ဒသ်အိုဝ်ရ။" ဟိုတ်နူကပ်ယဲ ကပ်ကၞောဝ် ကေုာံ ဍုင်သၟတ်ဂမၠိုင် ထကးပါ်တိတ်တုဲ ဒှ်ပၞာန် အကြာဇကု ကဵု ဇကုတုဲ ညးဍုင်ကွာန်တအ် ဟွံတန်တဴ ပ္ဍဲဍုင်သဓီုတုဲ ပ္ဍဲသာသနာ ၁၆၀၁ သက္ကရာဇ် ၄၁၉ (=အေဒဳ၁၀၅၇) ဂှ် ဍုင်သဓီုဂှ် လီုအာရ။[၃၈][၃၉][၄၀] (တင်စၟတ် - ပ္ဍဲကဵုလိက် မူလက်ကြဴဏအ် ချူလဝ် ဍုင်သဓီုဂှ် ဟိုတ်နူ သၟိင်အနုရုဒ္ဓဒေဝ် ကၠုင်ဗတိုက်တုဲ လီုအာရ)

အေဒဳ ၁၀၇၉ တၠညးဗဇြာဘရဏဒေဝ် သၟိင်ဍုင်ဗုကာံ စိုပ်မ္လစ်သာတုဲ ပလေဝ်ကျာ်စေတဳ မလီုလာ်ဒၟံင်မွဲ။ ကျာ်စေတဳဂှ် အပါနော်ညး မနွံယၟု မဇ္ဇဒေဝ်၊ အပါညးဂှ် မဟဗ္ဗဎ ပဇြန္တဒေဝ် မြဴသာ်ဝွံ ဂွံဆဵုကေတ် နူလိက်တၟအ်မ္လစ်သာ ရ။ ပ္ဍဲဍုင်ဗုကာံဂှ် ယၟုဨကရာဇ်မွဲပၠန် မပြာကတ်ဒၟံင် ပ္ဍဲလိက်ကျာ်တိဂမၠိုင်ဂှ် သၟိင်အနုရုဒ္ဓဒေဝ် (ပ္ဍဲဝင် မချူ အနဝ်ရထာ) ဂှ် ရံင်ကဵု ကၞောတ်ယၟုညးတအ် မအိုတ် ကု"ဒေဝ်" တုပ်တုပ် ဖ္အိုတ်တုဲ ညးဝွံ ဒှ်သၟိင်တၞောဝ်ဒတောဝ် ဗဇြာဘရဏဒေဝ် ဟီုမာန်တုဲ ဒှ်သၟိင်ဍုင်ဗုကာံ ကိုပ်ကၠာနူ မဇ္ဇဒေဝ် ဒှ်မာန်ဟာရ။[၄၁]
အေဒဳ ၁၀၈၅ အေဒဳ ၁၀၈၅ တၠညးၐြီတြိဘုဝနာဒိတျဓမ္မရာဇ (သၟိင်ကျာန်သေတ်တာ) က္တဵုဒှ်သၟိင် ဍုင်ဗုကာံတုဲ စုတိ ပ္ဍဲအေဒဳ ၁၁၁၂ ဟွံသေင်မ္ဂး ၁၁၁၃။ ရံင်ကဵု အခိင်ကာလမ္ဂး ညးဝွံ က္တဵုဒှ်သၟိင် ကြဴနူ တၠညးဗဇြာဘရဏဒေဝ်ရ။ ရံင်ကဵု ယၟုဨကရာဇ်တြေံ သီုဖအိုတ် မအိုတ်ကု "ဒေဝ်" စိုပ် ပ္ဍဲအခိင်ညး မအိုတ် ကု"ရာဇ"တုဲ ဒဒှ်ရ ပရေင်အပြံင်အလှာဲ တၞောဝ်သၟိင်ဍုင်ဗုကာံ က္တဵုဒှ်လဝ်ရောင် ဟီုမာန်ရ။ ရံင်ကဵု ယၟုညး မပြာကတ်ဒၟံင် ကျာန်သေတ်တာ (ကျာန် ဂှ် အရေဝ်မန် က္လန် မဂွံအဓိပ္ပါယ် သကိုပ်ပၞာန်၊ သေတ်တာ အရေဝ်ဗၟာ မဂွံအဓိပ္ပါယ် ကောန်ပၞာန်) ကျာန်သေတ်တာ ဂွံအဓိပ္ပါယ် သကိုပ်ပၞာန်။ ထံက်ရံင်ကဵု ဗီုတၞောဝ်သၟိင်မပြံင်လှာဲ၊ ကေုာံ ယၟုညး ဂွံအဓိပ္ပါယ် သကိုပ်ပၞာန်၊ သၟိင်ကြဴနူဂှ် ဒှ်ဂကူဗၟာတုဲ ညးဝွံ ဒှ်ဂကူဗၟာ သကိုပ်ပၞာန် ပ္ဍဲဍုင်ဗုကာံ။ ညးသိမ်ပၠံင်ကေတ် အဝဵုဍုင် နူတၠညးဗဇြာဘရဏဒေဝ်တုဲ တိုန်ပ ဨကရာဇ်ရ။ ပ္ဍဲဍုင်ဗုကာံဂှ် တၞောဝ်ဨကရာဇ် ဂကူမန် အိုတ်အာ ပ္ဍဲ သၞာံ ၁၀၈၅ တုဲ စၞးဂှ် ဒှ်ကၠုင် တၞောဝ်သၟိင်ဂကူဗၟာ။ ထံက်ရံင်ကဵု ညးကၠုင်ပလေဝ်ကျာ်တြေံ ပ္ဍဲသဓီု၊ တုဲပၠန် လိက်တိ မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲထဝါဲတအ်တုဲ အဝဵုသြဇာညး ဓလီုစိုပ်အာ နူဗုကာံ စဵုကဵု စိုပ်ထဝါဲရ။[၄၂]
အေဒဳ ၁၁ ဗွဝ်ကၠံ ဂကူဗၟာတြေံ (လၟုဟ် မကော်စ ဂကူယခေင်) ပြံင်လုပ်စိုပ် ဍုင်ဝေသာလဳ (မြောက်ဦး)။[၄၃] ကြဴနူ ဍုင်ဗုကာံ အဝဵုသၟိင်တၠဂမၠိုင် စိုပ်အာ သၟဝ်တဲ ဂကူဗၟာတုဲ ဒှ်မာန်ရ။
အေဒဳ ၁၂၉၂ ဍုင်ဟရိဘုဉ္ဇယျ (လာမ်ဖုန်) ဒးဒုင်သိမ်ဏာ ကုသၟိင်သေံမင်ရာဲ ပ္ဍဲလက်ထက် သၟိင်မန် တၠညးယိဗ။[၄၄]

ခေတ်ဗုကာံ[ပလေဝ်ဒါန် | ပလေဝ်ဒါန် တမ်ကၞက်]

သၞာံ သက္ကရာဇ် အရာမကတဵုဒှ်
၁၀၈၈ ၄၅၀ ၐြီတြိဘုဝနာဒိတျပဝရဓမ္မရာဇာ (အလောင်းစည်သူ) ဒှ်ဨကရာဇ် ဍုင်ဗုကာံ။[၄၅]
၁၁၅၈ ၅၂၀ ၐြီတြိဘုဝနာဒိတျပဝရဓမ္မရာဇာဒါနာပတိ (နရသူ) ဒှ်ဨကရာဇ် ဍုင်ဗုကာံ [၄၆]
၁၁၆၅ ၅၂၃ မင်ယဉ်နရသိင်္ခ ဒှ်ဨကရာဇ် ဍုင်ဗုကာံ။[၄၇]
၁၁၆၄ ၅၂၆ နရပတိစည်သူ ဒှ်ဨကရာဇ် ဍုင်ဗုကာံ။[၄၈]
၁၁၉၇ ၅၅၉ ဇေယျသိင်္ခ ဒှ်ဨကရာဇ် ဍုင်ဗုကာံ။[၄၉]
၁၂၁၉ ၅၈၁ ကျစွာမင်း ဒှ်ဨကရာဇ် ဍုင်ဗုကာံ။[၅၀]
၁၂၃၄ ၅၉၆ ဥဇနာမင်း ဒှ်ဨကရာဇ် ဍုင်ဗုကာံ။[၅၁]
၁၂၄၀ ၆၀၂ သီဟသူ ဒှ်ဨကရာဇ် ဍုင်ဗုကာံ။[၅၂]
နရသီဟပတေ့ ဒှ်ဨကရာဇ် ဍုင်ဗုကာံ။[၅၃]
၁၂၄၃ ဒဳဇြေမ္ဗါ ၁၇ သၟိင်စဍုင်မစ္ဆဂဳရိ (ဍုင်သရက်) ကေုာံ သၟိင်စဍုင်မုတ္တမ ငရွှေ ပုန်ကဵု အဝဵုဗုကာံတုဲ ဨကရာဇ်ဗုကာံ ဗလးဏာ သရေပစ္စပတေ့ ကဵုအာ ဗတိုက်မစ္ဆဂဳရိ၊ အမာတ်ရာဇသင်္ကြံ ကဵုအာဗတိုက် ဍုင်မုတ္တမ။ အမာတ်ရာဇသင်္ကြံ က္လေင်သိမ်ဂွံအာ ဍုင်မုတ္တမတုဲ ကဵုအမာတ်အလိမ္မာ (သၟိင်အလိမ္မာမင်) ကဵုမင်လဝ်ရ။[၅၄]
၁၂၈၁ ၆၃၄ သၟိင်မန်ဝါရေဝ်ရောဝ် (မဂဒူ) ဂစိုတ်ထောအ် သၟိင်အလိမ္မာမင်တုဲ တိုန်ပသၟိင် ပ္ဍဲမုတ္တမ။ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် ပ္ဍဲဗုကာံတေအ် ပၞာန်ကြုက်ကၠုင်ဗတိုက်ဒၟံင်ကီုရ။ သက္ကရာဇ် ၆၄၆ (= ၁၂၈၄) ဨကရာဇ်ဗုကာံ နရသဳဟပတေ့ ဒးပါဲဒဴစှ်ေကၠုင် စဵုကဵု ဖာသဳ။ သၟိင်ဗုကာံ မံင်ပ္ဍဲဖာသဳ ပွိုင် ၅ ဂိတုတုဲ ပၞာန်ကြုက် က္လေင်စဴအာတုဲ ညးက္လေင်စဴမံင် ဍုင်ဗုကာံပၠန်။[၅၅]

သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် သြိုင်ဌာန်ဆံင် ပ္ဍဲအဒေါဝ်ဍုင်တုဲ ကော်နင် ခမဳ ဗမၞး မၞိဟ်မဆာဲတုဲ ကဵုခၞံဗဒှ် ဓမ္မသာတ်ဇၞော် (လိက်သၞောဝ်ဥပဒေ)တုဲ ဓမ္မသာတ်ဂှ် ညးကော် ဓမ္မသာတ်သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ်။[၅၆]

၁၂၈၄ ၆၄၆ သၟိင်ဍုင်ဗုကာံ နရသဳဟပတေ့ စုတိစဴသွဝ် ပ္ဍဲဗုကာံ။[၅၇] ဍုင်ဗုကာံဂှ် လုကဴပွိုင် ၂ သၞာံ ပ္တိုန် သၟိင်ဟွံမာန်၊ စိုပ် သၞာံ ၁၂၈၆ (သက္ကရာဇ် ၆၄၈) ကောန်တၠညးနရသဳဟပတေ့၊ သၟိင်ကျဝ်ဆွာ (ကျော်စွာ) တိုန်ပသၟိင်ဍုင်ဗုကာံ။[၅၈]
၁၂၈၅ ၆၄၇ တ္ၚဲစန် လက်ကြကတ် သၟိင်အခၟမန် ခၞံဍုင်ဗဂေါ စဳရေင်ပြုပြေင် သပုန်ကဵု ဗမာ။ [၅၉] ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် သၟိင်စဍုင်ဒလ ကျဝ်ဆွာလေဝ် ပုန်ကဵု ဗုကာံကီုရ။[၆၀] ပါဲနူဂှ်တုဲ ရးဒေသနာနာ ဓညဝတဳ (ယခေင်)၊ တၞင်သဳ၊ ဇင်မာဲ ကေုာံ ဍုင်သေံဂမၠိုင်လေဝ် ပသပုန်၊ ပါ်တိတ် နူကဵု ဍုင်ဗုကာံကီုရ။[၆၁]
၁၃၀၀ ၆၆၂ ကောန်သၟိင်သေံပိ ရပ်ဏာ သၟိင်ကျဝ်ဆွာ။ (သၞာံ ၁၂၉၈ ဂိတုဂျူလာင်ဂှ် ရပ်ဏာ သၟိင်ကျဝ်ဆွာတုဲ အာကြိုင်လဝ် ပ္ဍဲ မြင်စိုင်း သၞာံ ၁၂၉၉ ဂိတုမေ ၁၀ ဂှ် ကောန်သၟိင်သေံပိဂှ် ဂစိုတ်ထောအ် သၟိင်ကျဝ်ဆွာ မြဴသာ်ဝွံ ချူလဝ် ပ္ဍဲလိက်ဝင်ကြုက်။)[၆၂]

ခေတ်မုတ္တမ[ပလေဝ်ဒါန် | ပလေဝ်ဒါန် တမ်ကၞက်]

သၞာံအေဒဳ သက္ကရာဇ် အရာမကတဵုဒှ်
၁၂၈၇၊ ဇာန္နဝါရဳ ၃၀ ၆၄၈ စဲ ၆ စွေက် တ္ၚဲဗြဴဗတိ သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် သြိုန်နန် ပ္ဍဲဍုင်မုတ္တမ။[၆၃]
၁၂၈၇ ၆၄၉ ကြဴနူ သြိုင်နန်မုတ္တမတုဲ သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် ဒုင်မ္ၚဵုရာဇာဘိသေက ပသေက်ပသၟိင် ပ္ဍဲမုတ္တမ။[၆၄]
ပ္ဍဲဗဂေါ လက္ခယာဗျူ ဂစိုတ်ထောအ် အခၟမန် ပသၟိင် ပ္ဍဲဗဂေါ။ အချေအ်မန် ဂစိုတ်ထောအ် လက္ခယာဗျူတုဲ ပသၟိင်။ အချေအ်မန်ဂှ် ဂွံဒုင်ယၟု တရာဗညာ။ ပ္ဍဲဍုင်ဗုကာံ သၟိင်ကြုက် ပသၟိင်တုဲ ဗလးနင် ရာဇာသေန်ကျာန် ကဵုအာဗတိုက် ဍုင်ဒလ၊ မေန်ချေတ်သဝ် ကၟိန်တၠညးဗုကာံ ကဵုအာဗတိုက် ဗဂေါ ပ္ဍဲဝါတၞဴ။ တရာဗညာ အာတ်အရီုအဗင် သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် သွက်ဂွံ ဒုင်ဗတိုက်ကဵု ပၞာန်ဗုကာံ။ ပၞာန်မန်ဗဂေါ ကဵု ပၞာန်မန်မုတ္တမ ပံင်ပ္ကောံတုဲ ဗတိုက်ကဵု ပၞာန်ဗၟာဗုကာံ ပ္ဍဲဝါတၞဴ၊ ပၞာန်ဗၟာ ဒးဒြေပ်ဒဴ၊ နူဂှ် ဆက်အာ ဗတိုက် ပ္ဍဲဒလ၊ ရာဇာသေန်ကျာန် မဇၞးဂွံအာလဝ် ဒလဂှ်၊ ရာဇာသေန်ကျာန် ဒုင်ဟွံမာန် ဒြေပ်ဒဴအာဗုကာံပၠန်။ နူဂှ် အာဗတိုက်ပါင်သဒ၊ ဂွံဇၞးပါင်သဒ၊ နူဂှ် ဆက်အာဗတိုက် သဓီု၊ ဂွံဇၞးကေတ် သဓီုပၠန်။ သၟိင်မန်ၜါဒှ်မွဲ အလုံဍုင်မန် ဗမာတအ် မကေတ်ပပိုင်လဝ်ဂှ် ဂွံဇၞးအိုတ်ရ။ တရာဗညာ ပစၞာဲ မိက်ဂွံပၠန်ကဵု သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ်။ သၟိင်မန်ၜါ တဝ်စၞေဟ် နကဵုစိင် သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် ဂွံဇၞးကေတ် တရာဗညာတုဲ သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် ဂွံဒှ်သၟိင် ရးမန်ပိရ။[၆၅]
၁၃၀၇ ၆၆၈ ဂိတုမာ် တ္ၚဲသ္ၚိသဝ် သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် ဒးဒုင်ဂစိုတ် ကုကောန်ဇကုၜါ သင်ဂြဳ ကဵု သင်င္ၚာဲ။ သင်ဂြဳ ကဵု သင်င္ၚာဲဂှ် ဒှ်ကောန်စဴ သၟိင်တရာဗညာ။ ညးၜါဂှ် ပၞောဝ်လဝ်စိုတ် ကုအပါဇကု ဟိုတ်နူ ဂစိုတ်လဝ် အပါနော်ဇကုရ။ သင်ဂြဳ ကဵု သင်င္ၚာ်ညးၜါဂှ် ဒးဒုင်ရပ်တုဲ ညးဂစိုတ်ထောအ်ရ။[၆၆]
၁၃၀၇ ၆၆၈ မဂဒါ ညးမဒှ် ဒေအ် သၟိင်မဂဒူ (ဝါရေဝ်ရောဝ်) မဂွံဒုင်ယၟု စဴရာံပြကိုတ် ဒှ်သၟိင်ဍုင်မန်။[၆၇]
၁၃၁၀ ၆၇၂ သၟိင်စဴရာံပြကိုတ် ဒးဒုင်ဂစိုတ် ကုသၟိင်မံင်မလ။[၆၈]
၁၃၁၁ သၟိင်မံင်မလ ဒှ်သၟိင်ဍုင်မုတ္တမ၊ ဆဂး ကန္တဝ်ညး တၠဏင်ဥရိုန် ဟီု သၟိင်မံင်မလဂှ် အာယုက်ဇၞော် ဒှ်သၟိင် ညးတၞဟ်ဟွံဖေက် ဟွံရောမ်၊ စၞးဂှ် ခပ္တိုန်ကောန်ဇကု စဴအော ညးမဒှ် ကောန်မေန် သၟိင်ဝါရေဝ်ရောဝ် ဂွံဒှ်သၟိင်မုတ္တမ။ စဴအော ဒုင်ယၟု စဴသေန်မိုင်။
၁၃၂၀ ၆၈၂ သၟိင်စဴသေန်မိုင် အာတ္ၚီု ဍုင်လဗုန် သိမ်ဂွံ ဍုင်လဗုန်။[၆၉]
၁၃၂၁ ၆၈၃ သၟိင်စဴသေန်မိုင် အာတ္ၚီု ဍုင်ထဝါဲ၊ ဍုင်တၞင်သဳ ဂွံဇၞးစဴကၠုင်။[၇၀]
၁၃၂၃ ၆၈၅ သၟိင်စဴသေန်မိုင် စုတိ။[၇၁]
၁၃၂၃ ၆၈၅ သၟိင်ဇဴဇိပ် ညးမဒှ် ဒေအ် သၟိင်စဴသေန်မိုင် ဒှ်သၟိင်မုတ္တမ၊ မဂွံဒုင်ယၟု ဗညာရာံဒါဲ။
သၟိင်ဗညာရာံဒါဲ ဗလး စဴအာဲပြသာတ် ကဵုအာ ဗတိုက် ဍုင်ပြန်။ ကေတ်ဇၞး ပြန်ဟွံမာန်၊ စဴအာဲပြသာတ် စုတိအာ ပ္ဍဲပြန်။ ကောန် စဴအာဲပြသာတ် ပန် ညဳစာန်၊ အာဲပြၜုန်၊ လိုက်ဖြာ၊ ဥလဵု ဂှ် သၟိင်စဴအာဲပြသာတ် ကဵုစဍုင်နာနာ သီုဖအိုတ်။[၇၂]
၁၃၃၀ ၆၉၂ သၟိင်ဗညာရာံဒါဲ ဒးဒုင်ဂစိုတ် ကုဇိပ်ဗန်။ ဇိပ်ဗန် ဂွံဒှ် သၟိင် ၇ တ္ၚဲတုဲ ဒးဒုင်ဂစိုတ်ပၠန်။[၇၃]
၁၃၃၀ ၆၉၂ ဇိပ်ဗန် ချိုတ်တုဲ အာဲကာံကံင် ညးမဒှ် ကောန်စဴအော၊ ကောန်ကၟိန် သၟိင်ဗညာရာံဒါဲ ဒှ်သၟိင်မုတ္တမ။ အာဲကာံကံင် ဒှ်သၟိင် ပွိုင် ၄၉ တ္ၚဲ ဒးဂျိ ချိုတ်။[၇၄]
၁၃၃၀ ၆၉၂ ဗညာအာဲလဴ မဒှ်ကောန်သၟိင်ရာံပြကိုတ်၊ ကိုပ်ကၠာ စဍုင်ဗတာင်၊ ကြဴ စဍုင်ဗဂေါ။ ဟိုတ်နူ မဂစိုတ်ထောအ်လဝ် အာဲကာံကံင် ညးမဒှ် ကောန်စဴ သၟိင်ဍုင်သုခေါဒယာတုဲ သၟိင်သုခေါဒယာ ထေဲတုဲ ကဵုကၠုင်ဗတိုက် မုတ္တမ။ အလဵုဇကု ဗညာအာဲလဴ အာဗတိုက်ပၞာန်တုဲ ပၞာန်သေံသုခေါဒယာ ဒးဒြေပ်စဴအာ။ စတမ်နူဏအ်တုဲ အကြာဍုင်မုတ္တမ ကဵု ဍုင်သုခေါဒယာ မဟာမိတ်လီုအာရ။[၇၅]
၁၃၄၈ ၇၁၀ သၟိင်ဗညာအာဲလဴ စုတိ နကဵုယဲ။ တုဲ ဗညာဥူ ညးမဒှ် ကောန်ဇဴဇိပ် ဒှ်သၟိင်ဍုင်မုတ္တမ။[၇၆]
၁၃၅၁ ၇၁၃ ဍုင်ဇင်မာဲ ကၠုင်ဗတိုက် ဍုင်သၟတ်ဂမၠိုင် ပေက်ဒဴအိုတ်။ မုတ္တမ၊ မတ်မလီု ဒးဖေက်ဒၟံင်ရ။ ဆဂး သၟိင်ဗညာဥူ အာဗတိုက် နကဵုစိင်ဗတာင် ပၞာန်ဍုင်ဇင်မာဲ ဒးဒြေပ်ဒဴစဴအာရ[၇၇]
၁၃၅၄ ၇၁၆ စိင်ဗတာင် ဍုင်မုတ္တမ ချိုတ်။ [၇၈]
၁၃၆၃ ကြဴနူဂှ် သၟိင်ဗညာဥူ ဂွံမိင်ကေတ် နူကရိဂမၠိုင် ဒဒှ်ရ ပ္ဍဲဂြိုပ်လဗူဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် စိင်ဗတာင်တုဲ အလဵုဇကု သၟိင်ဗညာဥူ သွက်ဂွံ အာဗိုင်ရပ် စိင်ဗတာင်တုဲ တိတ်အာဂြိုပ်၊ ကောယဴဇကု သၟိင်ဗြာတ်ထၜ (တြုဟ်တၠသ္ၚိ မှာဒေဝဳ) ဂှ် ကဵုမင်လဝ်ဍုင်။ ဗြာတ်ထၜ ပခိုင်ထောအ် ဍုင်မုတ္တမ၊ အာဲပြၜုန် ပခိုင်ထောအ်် ဍုင်လ္ဂန်ဖေန်၊ လိုက်ဖြာ ပခိုင်ထောအ် မံင်မလ၊ ဥလဵု ပခိုင်ထာအ် မတ်မလီုတုဲ သီုညးပန် ပုန်ကဵု သၟိင်ဗညာဥူ။ ကာလ သၟိင်ဗညာဥူ မစဴကၠုင် ဂွံတီကေတ် ဒဒှ်ရ ဗြာတ်ထၜ မပုန်ကဵုဇကု။ တုဲ သၟိင်ဗညာဥူ ဒးအာ ပဒတဴ ပ္ဍဲဍုင်ဝါန်။[၇၉]
၁၃၆၃ ဗြာတ်ထၜ ဗလးမၞိဟ် ကဵုအာတ်အရီုအဗင် ဇင်မာဲ။ ယဝ်ရ ဗိုင်ဗတိုက်ကဵုမ္ဂး သၞေဟ်က္ၜင်မုတ္တမ ကဵု မတ်မလီုဂှ် သၟိင်ဗြာတ်ထၜ ဇိုန်ကဵု သေံဇင်မာဲ။ ပရူဂှ် သၟိင်ဗညာဥူ ဂွံတီကေတ်တုဲ တၞဟ်နဂွံပလီုဗဇး ညံင်ဇင်မာဲ ဟွံဂွံကၠုင်ဗတိုက်တုဲ ကောန်ဝုတ်ဇကု တၠမေသြဳဂှ် ဒးပလံင်ဏာ သၟိင်ဇင်မာဲရ။[၈၀]
၁၃၆၈ ဇာန္နဝါရဳ ၂၇ တၠညးဗညာဥူ က္လိဂွံ ကောန်တြုဟ်မွဲ ပ္ဍဲဂၞကျာ်ၝောအ်ဒဴ (သိရိမာယာ) အခိင်မနွံ ပ္ဍဲဍုင်ဝါန်။ ကောန်တြုဟ်ဂှ် ကဵုလဝ်ယၟု မပသုံ (ဗွဲကြဴ ဒှ် တၠညးရာဇာဓိရာဇ်)။[၈၁]
၁၃၆၉ ၇၃၁ ပ္ဍဲဍုင်ဝါန်ဂှ် တၠညးဗညာဥူ ပဒတဴဂွံ ၆ သၞာံတုဲ တၞဟ်နမဂွံတီ ကောန်ဍုင်ဝါန် ကဵု မၞိဟ်ပလုင်တုဲ သၟိင်ဗညာဥူ ကဵုကောန်ဍုင်ကွာန်တအ် ကးက္ဍိုပ် သီုဖအိုတ်။ ပရူဂှ် ဗြာတ်ထၜတီတုဲ ဗလးဏာ မၞိဟ် ၇၀၀ ကဵုကးလဝ် က္ဍိုပ်သီုဖအိုတ်။ ပ္ဍဲအခိင်နူဂယး တိတ်ဗတိုက်တုဲ သၟိင်ဗညာဥူ ဍိုက်ဂွံစိင်ဗြဴမွဲတုဲ ဒြေပ်တိတ် နူဍုင်ဝါန်တုဲ ပြံင်အာမံင် ဍုင်ဗဂေါ။[၈၂]

ခေတ်ဟံသာဝတဳ[ပလေဝ်ဒါန် | ပလေဝ်ဒါန် တမ်ကၞက်]

သၞာံ သက္ကရာဇ် အရာမကတဵုဒှ်
၁၃၆၉ ၇၃၁ သၟိင်ဗညာဥူ ကၠုင်ပဒတဴ ပ္ဍဲဍုင်ဗဂေါ။[၈၃]
၁၃၇၀ ၇၃၂ သၟိင်ဗညာဥူ စိုပ်ဗဂေါတုဲ ချူလိက် ကုသၟိင်ဗၟာအင်ဝ ဖရင်မင်ဂဳဆွာ ဒဒှ်ရ အကြာဍုင်မန် ကဵု ဍုင်ဗၟာ ဒက်မိတ်ရေင်သကအ်။ သၟိင်ၜါ ဆဵုဂဗ ရေင်သကအ် ပ္ဍဲမုဟ်ရး (ပယျဵု)။[၈၄]
သၟိင်ဗညာဥူ ဂွံမိင်တီကေတ် ကောန်ဝုတ်ဇကု တၠမေသြဳ ဒှ်ဒၟံင်ဒဒိုက်စိုတ် ပ္ဍဲဇင်မာဲတုဲ၊ ကဵုပလံင်လိက် ကုဗြတ်ထ္ၜး ကဵု လိုက်ဖြာ ဟိုတ်နူ မဂြိုဟ်စာ ကုညးတုဲ ကောန်ဝုတ်ညး ဒးပလံင်ဏာ ဇင်မာဲ။ လၟုဟ် ကောန်ဝုတ်ညး ဒှ်ဒဒိုက်။ ဗြတ်ထ္ၜ ကဵု လိုက်ဖြာ ဂွံတီကေတ်တုဲ က္လေင်ဟီု ဒဒှ်ရ ဂတနူဏအ် ဟွံဝေင်ပၞာန် ဟွံဂြိုဟ်စာ ကုတၠညးရ။ တုဲပၠန် ညံင် တၠမေသြဳ ဂွံက္လေင်စဴကၠုင် ဍုင်ဗဂေါဂှ်လေဝ် ညးၜါဂှ် ကေတ်တာလျိုင်။ သၟိင်ဗညာဥူ ပလံင်ဏာ ထဝ် ၁၀ ပသာ။ နူကဵု သၟိင်ဗြာတ်ထၜ က္လေင်ထပ် စုတ် ထဝ် ၅ ပသာပၠန်တုဲ ပလံင်ဏာ ဇရေင်သၟိင်ဇင်မာဲတုဲ တၠမေသြဳ ဂွံက္လေင်စဴကၠုင် ဍုင်မန်ပၠန်ရ။ စနူဂှ်တုဲ ပၞာန် အကြာ ဗဂေါ ကဵု မုတ္တမလေဝ် ၜိုဟ်သြိုဟ်အာကီုရ။[၈၅]
မပသုံ အာယုက်ဇၞော်တိုန် ဂွံယၟု ဗညာနဲ (ဗွဲကြဴ ဒှ်တၠညးရာဇာဓိရာဇ်) ကဵု တၠမေဒဴ ညးမဒှ် မွဲအပါ ၜါယာဲ။ ညးၜါစိုတ်သၟဟ်တုဲ ဒဴတိတ်အာ ဍုင်လ္ဂုင်။ တၠညးဗညာဥူ ညာတ်ကေတ် ဗညာနဲဂှ် မၞိဟ်ဓဇန် ဟိုတ်ဂှ်ရ ညးဗကန်လဝ် ကာလညးမတ်ပၠိုတ်အာတုဲမ္ဂး လ္ပကဵု ဗညာနဲ ဒှ်ဨကရာဇ်၊ စၞးဂှ် အာဲကၟာဲနန်ဂှ် သ္ဒးကဵု အာဲဘဝ်င္ၚာံမုင်။ အာဲဘဝ်င္ၚာံမုင် (ဗွဲကြဴ ဂွံဒုင်ယၟု သၟိင်မရူ) ဂှ် အာယုက်ဍောတ် နူဗညာနဲဏီရ။[၈၆]
၁၃၈၃ မေ ၄ ၇၄၅ ဇှ်ေ ၃ မမံက် တ္ၚဲအင္ၚာ ဗညာနဲ ကေုာံ ရဲ ၃၀ တၠ အာလ္ဂုင်၊ ဟီုဂး ပၞာန်ဗၟာ ဇက်စှ်ေကၠုင် စိုပ်သာယာဝတဳ။ ဍုင်လ္ဂုင်ဂှ် မှာဒေဝဳ ညးမဒှ် မိလွဳဗ္စ ဗညာနဲ မမင်ဒၟံင်။ ဗညာနဲ ဂစိုတ်ထောအ် မၞိဟ် ဂကောံသၟိင်တၠ ၂၀ တၠတုဲ ဒြပ်ရတ်မၞိဟ် ၂၀ တၠဂှ် သိမ်ကေတ်တုဲ ပါ်ပရအ်ကဵု သရာဲတအ်ဖအိုတ်၊ တုဲ ပုန်ကဵု ဗဂေါ။ ပ္ဍဲအခိင်ဂှ် သၟိင်ဗညာဥူ ယဲဒၟံင်၊ ကိစ္စကေင်ကာဍုင် သီုဖအိုတ်ဂှ် ပ္အပ်လဝ် ကုၝောဲဇကု မဟာဒေဝဳ။ မဟာဒေဝဳ နွံပ္ဍဲဗဂေါ။ မဟာဒေဝဳ ဗလးနင်မၞိဟ် ကဵုကၠုင်ကော် ဗညာနဲဂှ်လေဝ် ဟွံဂွံ၊ အာတ်အရီုအဗင် သၟိင်လိုက်ဖြာ၊ သၟိင်ဗြာတ်ထ္ၜဂှ် လကျာ်ဇၞော် အစာမပေင် ဟီု ဒဒှ်ရ မဟာဒေဝဳ ဒှ်ကဝေင် ကုသၟိင်ဗရူတုဲ မိက်ဂွံကဵု ဍုင်ကုသၟိင်မရူ။ ညးတအ် မိင်ဂလာန်ဂှ်တုဲ ဟွံကၠုင်ဗတိုက် ဗညာနဲ။ သှ်ေဆ ပၞာန်သၟိင်ဇိပ်ဗြာဲ ကဵု သၟိင်ဗရူ ၜါဒပ်။ ဗညာနဲ ကေတ်မၞိဟ်တၠခတှ် တၠခွါဒဵုပသဲ၊ ကဵု အာဇရေင် ဒပ်သၟိင်ဗရူ ကဵု ဟီု ဒဒှ်ရ ဗညာနဲ ဒဴအာ လပါ်ဍုင်ပြန်။ သၟိင်ဗရူပတှ်ေ၊ ဗလးဏာမၞိဟ် လပါ်ပြန်။ တုဲပၠန် သၟိင်ဇိပ်ဗြာဲလေဝ် ဟွံလုပ်စ လပါ် သၟိင်ဗရူကီု။[၈၇]
၁၃၈၃ နဝ်ဝေမ်ဗါ ၁၉ ၇၄၅ မြေက္ကသဵု ၁၀ စွေက် သၟိင်မရူ ဒပ်သရိုဟ် က္လေင်စဴကၠုင် ဗဂေါ။[၈၈]
၁၃၈၃ ၇၄၅ သၟိင်ဗညာဥူ စဴသွဝ်။
၁၃၈၄ ဇာန္နဝါရဳ ၄ ၇၄၅ မာ် ၁၀ မမံက် ဗညာနဲ ဒုင်ယၟု ရာဇာဓိရာဇ် ပသၟိင်ပကင်ရင်က္ဍိုင်ဗတာင်။ သၟိင်လိုက်ဖြာ စဍုင်မံင်မလ ဗလးမၞိဟ် အာဟီုကဵု သၟိင်ဗၟာအင်ဝ၊ ဒဒှ်ရ သၟိင်ဗညာဥူ စဴအာသွဝ်တုဲ လၟုဟ်ဍုင်မန်ဂှ် ကောန်ညး ဗညာနဲ ဒှ်သၟိင်၊ ကိုပ်ကၠာ ဟွံဗိုန်ရိုဟ်ကၞက် ကၠုင်ဗတိုက်လီုထောအ်ညိ။ ဂးတုဲ တၠညးအင်ဝ ဗလးနင်ပၞာန် ကၠုင်ဗတိုက်ဟံသာဝတဳရ။ အလဵုဇကု တၠညးရာဇာဓိရာဇ် ဗ္တိုက်တုဲ ပၞာန်ဗၟာတအ် ဒးဒြေပ်စဴအာရ။[၈၉]
၁၃၈၈ ၇၅၀ တၠညးရာဇာဓိရာဇ် ဂွံဇၞးကေတ် သၟိင်ဗြတ်ဇ ဍုင်မံင်မလ၊ သၟိင်ဗြာတ်ထ္ၜ ဍုင်မတ္တမ ဍုင်မတ်မလီု။[၉၀]
၁၃၉၂ ၇၅၄ တၠညးရာဇာဓိရာဇ် ဗ္တိုက်သီကေတ် ဍုင်ကူထောတ် (မြန်အောင်) မဒှ်ပွိုင်ဍုင်ဗၟာဂှ်။ ဟိုတ်နူဂှ်တုဲ တၠညးအင်ဝမင်ဂဳဆွာ ခါန်ပၞာန် သီုဖအိုတ် ၁၂ ဒပ် မၞိဟ်မွဲကိုဋ်ၜါလက် စိင်ဗတိုက် ဒစာံစှ်ော၊ ချေဟ်မွဲလက်။ ပၞာန်ဍာ် ၉ ဒပ်၊ ဗိုလ်မွဲကိုဋ် ပန်လက်၊ ဇကုတၠညးအင်ဝ ဒှ်ဒပ်ဇၞော်။ လပါ်မန်လေဝ် ဒုင်ဗတိုက် သီုၜါလပါ် ကေတ်ဇၞး ရေင်သကအ် ဟွံမာန်။ ကၞောတ်တဲ သၟိင်ၜါလပါ် တုပ်စိုတ် ရေင်သကအ် ဍုင်ကူထောတ်ဂှ် မန်ကလေင်ပအပ်ကဵုဗၟာတုဲ ပၞာန်ဂှ် ၜိုဟ်လလံအာ။[၉၁]
၁၄၀၀ သၟိင်ဗၟာမင်ဂဳဆွာ (မင်ကြီးစွာစော်ကဲ) စဴသွဝ်၊ ဂတဂှ် ၜိုတ်မွဲသၞာံ သက္ကရာဇ် ၇၉၃ မင်းခေါင် ဂွံဒုင်ယၟု ဖရင်မင်ဂံင် ဒှ်ဨကရာဇ် ပ္ဍဲအင်ဝ။ သၟိင်ဖရင်မင်ဂံင်ဂှ် ဇက်ပၞာန်ဗတိုက် ဍုင်မုဟ်ရးမန်ဂမၠိုင်ရ။[၉၂]
၁၄၀၁ ၇၆၆ မြေက္ကသဵု ၁၅ မမံက် တ္ၚဲအင္ၚာ (မူမန် ၇၅၉) တၠညးရာဇာဓိရာဇ် ဇက်ပၞာန် ဗ္တိုက်တိုန်အာ ဇၞးကေတ် ဍုင်ဒလဇဳ၊ ဍုင်ပြန်၊ ဍုင်ဗုကာံ၊ ဍုင်စက်ကိုင်၊ ဍုင်အလဲ။ ဍုင်စက်ကိုင် ကဵု ဍုင်အင်ဝဂှ် ဒှ်သြင်က္ၜဳ ဍုင်မွဲမွဲလ္ပါ်ဂှ် တၠညးရာဇာဓိရာဇ် ဂွံဍုင်စက်ကိုင်တုဲ ကဵုအမာတ်ဒကိုပ်ပၞာန်မွဲတၠ ပခိုင်မံင်ဒၟံင်။ ဍုင်အင်ဝ ဟွံဂံင်တိတ်ကၠုင် တဝ်စၞေဟ်။ လကျာ်ဗၟာဗင်သဂြော (ပင်းယစကြို) ဟီုဂး ဖျေဟ်ဓဝ်တုဲ တၠညးရာဇာဓိရာဇ် နုက်ပၞာန် က္လေင်စဴကၠုင် သီုဟွံဒှ် လုပ်ဗတိုက် အင်ဝ။ ဗၟာညာတ် မန်နုက်ပၞာန်တုဲ ဘုတ်ကျာ် တၠညးရာဇာဓိရာဇ် မကဵုလဝ်ဒါန်ဂှ် ညးတအ်တိတ်စံင်ထောအ်ရ။[၉၃]
၁၄၀၅ ကြဴနူ မန် ကဵု ဗၟာ ဗ္တိုက်ကေတ်ဇၞးဒၟံင်ရေင်သကအ် ပွိုင် ၄ သၞာံတုဲ ကာလဗၟာဒြဟတ်ဍိုန်စှ်ေဂှ် ဟီုအရေဝ် ဓဝ်ၜိုဟ်လလံ။ တၠညးရာဇာဓိရာဇ် ကဵု တၠညးဖရင်မင်ဂံင် ညးၜါ ပလဝ်သစာ ကေတ်ဓဝ်ၜိုဟ်လလံ ရေင်သကအ်တုဲ။ စၟတ်သမ္တီလဝ် ပယျဵုတိ ဍုင်မန် ကဵု ဍုင်ဗၟာ "ဗွဲပလိုတ် တၟအ်ဗဒင်ရမ္မ ပပယျဵု မတိုန်ကၠုင် ဒှ်ရးဗၟာ၊ မစှ်ေအာ ဒှ်ရးမန်၊ ဗွဲဒိုဟ်ဗၟံက် ကြုင်လှာဗ္ၚ ဒှ်ပယျဵု မတိုန်အာ ဒှ်ရးဗၟာ မစှ်ကၠုင် ဒှ်ရးမန်"။[၉၄]
၁၄၀၇[၉၅] သၟိင်ဗၟာဖရင်မင်ဂံင် ဗလးဏာ မၞိဟ် ၁၂ ကဵုဗစိုပ်လိက် ကုသေံဇင်မာဲ၊ ဒဒှ်ရ ညးတအ် ဗ္တိုက်သီကေတ် ဍုင်ယခေင်တုဲမ္ဂး အာဗ္တိုက် သေံပါန်မဴ၊ တုဲမ္ဂး ညးတအ် ကၠုင်ဗ္တိုက် ဍုင်မန်ဟံသာဝတဳ။ အာတ်အရီုအဗင် ဇင်မာဲ သွက်ဂွံဗိုင်ဗတိုက် ဟံသာဝတဳ။ လိက်ဂှ် စိုပ်အာ တဲတၠညးရာဇာဓိရာဇ်။ တၠညးရာဇာဓိရာဇ် ဇက်အာ ဍုင်ယခေင်။ စိုပ်အတေအ်ဂှ် ဍုင်ယခေင်ဂှ် ဗၟာသီဂွံအာတုဲ တၠညးဖရင်မင်ဂံင် ကဵု ဓမာန်ဇကု သၟိင်ကာမဏိ မင်ဒၟံင် ပ္ဍဲယခေင်။ တၠညးရာဇာဓိရာဇ် ဗ္တိုက်ယခေင်တုဲ ကလေင်ကဵု သၟိင်ယခေင် နရာမိလ္လပၠန်။

သၟိင်ဗၟာဖရင်မင်ဂံင် ဆက်အာ ဗ္တိုက်ပါန်မဴ၊ ဂွံဇၞးပၠန်။[၉၆]

စၟတ်သမ္တီ ကေုာံ နိဿဲ[ပလေဝ်ဒါန် | ပလေဝ်ဒါန် တမ်ကၞက်]

  1. ၁.၀ ၁.၁ ၁.၂ ၁.၃ Frederick, William H.. History of Southeast Asia. Open.
  2. Origins of Modern Humans: Multiregional or Out of Africa?. American Institute of Biological Sciences (May 2001).
  3. "Early human use of marine resources and pigment in South Africa during the Middle Pleistocene" (2007). Nature 449 (7164): 905–908. doi:10.1038/nature06204. PMID 17943129. Bibcode2007Natur.449..905M. 
  4. "Long-distance stone transport and pigment use in the earliest Middle Stone Age" (2018). Science 360 (6384): 90–94. doi:10.1126/science.aao2646. PMID 29545508. Bibcode2018Sci...360...90B. 
  5. "Pleistocene Mitochondrial Genomes Suggest a Single Major Dispersal of Non-Africans and a Late Glacial Population Turnover in Europe" (March 2016). Current Biology 26 (6): 827–33. doi:10.1016/j.cub.2016.01.037. PMID 26853362. 
  6. "A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture" (April 2015). Genome Research 25 (4): 459–66. doi:10.1101/gr.186684.114. PMID 25770088. 
  7. "The southern route "out of Africa": evidence for an early expansion of modern humans into Arabia" (January 2011). Science 331 (6016): 453–6. doi:10.1126/science.1199113. PMID 21273486. Bibcode2011Sci...331..453A.  Archived ၂၇ ဨပြဳ ၂၀၁၁ at the Wayback Machine
  8. Humans 'left Africa much earlier'. BBC News (27 January 2011).
  9. ၉.၀ ၉.၁ Endicott, Phillip (2007). The Evolution and History of Human Poulations in South Asia: Inter-disciplinary Studies in Archaeology, Biological Anthropology, Linguistics and Genetics. Springer Netherlands,. ISBN 978-1-4020-5561-4 
  10. Bellwood, Peter (1999). "Southeast Asia before History", The Cambridge History of Southeast Asia, Volume One, Part One. Cambridge University Press, 102. ISBN 978-0-521-66369-4 
  11. Philipsen, Philip. Sound Business: The Reality of Chinese Characters, p. 12 Archived ဨပြဳ ၂၇, ၂၀၁၆ at the Wayback Machine. iUniverse (Lincoln), 2005. Retrieved August 12, 2013.
  12. "Ancient migrations in Southeast Asia" (06 July 2018). Science 361 (6397): 92-95. 
  13. Bo-Hmu (1975, p. 47)
  14. Bo-Hmu (1975, p. 100)
  15. Frederick, William H.. Dvaravati (ancient kingdom, Asia). Open.
  16. Mon people. Open.
  17. Bo-Hmu (1975, p. 44)
  18. Bo-Hmu (1975, p. 49–52)
  19. The tree diagram created on base of data provided in Ilya Peiros' post-doc thesis (Moscow, 20004) by Koryakov Yuri
  20. Bo-Hmu (1975, p. 59)
  21. Bo-Hmu (1975, p. 67–70)
  22. Bo-Hmu (1975, p. 76)
  23. Bo-Hmu (1975, p. 70,76)
  24. Murphy, Stephen A. (October 2016). "The case for proto-Dvāravatī: A review of the art historical and archaeological evidence" (in en). Journal of Southeast Asian Studies 47 (3): 366–392. doi:10.1017/s0022463416000242. ISSN 0022-4634. 
  25. Bo-Hmu (1975, p. 75)
  26. Bo-Hmu (1975, p. 140,148)
  27. Bo-Hmu (1975, p. 100)
  28. Bo-Hmu (1975, p. 116)
  29. Bo-Hmu (1975, p. 116–117)
  30. Bo-Hmu (1975, p. 140,148, 155-157)
  31. Bo-Hmu (1975, p. 141)
  32. Luce, G.H. (1969). Old Burma: Early Pagan (Volume I Text). Artibus Asiae and Institute of Fine Arts, New York University, 8။ 
  33. "ရာဇသ္ထာန်ဇေယဘူမ်" (September 2021). ဂျာနေဝ်အမာတ်ဒိန် (4). 
  34. (2002) The Fall of Dvāravatī as Mentioned in the Khmer Inscription K.1198. DASTA, Designated Areas for Sustainable Tourism Administration (Public Organization) and BIA, Buddhadasa Indapanno Archives, 137-142. ISBN 978-616-215-157-6 
  35. "လိက်ရာဇာဘိသိက် - တြာပ်" (February 2022). ဂျာနေဝ်အမာတ်ဒိန် (9). 
  36. "လိက်ရာဇာဘိသိက် - တြဲ ကေုာံ ပဏ္ဍိတ်" (March 2022). ဂျာနေဝ်အမာတ်ဒိန် (10). 
  37. Monzel (2020, p. 58)
  38. "ဂၞသၟိင်ဇမၞော်အနိရုဒ္ဓဒေဝ်" (December 2021). ဂျာနေဝ်အမာတ်ဒိန် (6). 
  39. Monzel (2020, p. 58)
  40. ဝင်း, ဦးလူဖေ (၁၉၅၀). လိက်တၟအ်မန် ကလျာဏဳ၊ ရာမာဓိပတိဘွဲ့ခံ ဓမ္မစေတီမင်းတရားကြီး၏ ကလျာဏဳမွန်ကျောက်စာ. ပြည်ထောင်စု မြန်မာနိုင်ငံတော်အစိုးရ ပြည်ထောင်စု ယဉ်ကျေးမှု ဝန်ကြီးဌာန မွန်ယဉ်ကျေးမှု ဌာနစိတ်, ၂။ 
  41. Monzel (2020, p. 58)
  42. Monzel (2020, p. 60)
  43. Bo-Hmu (1975, p. 70)
  44. Cædès, George (1968). The Indianized states of Southeast Asia. Honolulu., 208-209. ISBN 0-7081-0140-2. OCL 961876784။ 
  45. ကုလား (၂၀၀၆, p. ၁၉၀)
  46. ကုလား (၂၀၀၆, p. ၂၀၅)
  47. ကုလား (၂၀၀၆, p. ၂၀၇)
  48. ကုလား (၂၀၀၆, p. ၂၁၀)
  49. ကုလား (၂၀၀၆, p. ၂၃၀)
  50. ကုလား (၂၀၀၆, p. ၂၃၂)
  51. ကုလား (၂၀၀၆, p. ၂၃၃)
  52. ကုလား (၂၀၀၆, p. ၂၃၅)
  53. ကုလား (၂၀၀၆, p. ၂၃၅)
  54. ကုလား (၂၀၀၆, p. ၂၃၈)
  55. ကုလား (၂၀၀၆, p. ၂၄၆-၂၄၉)
  56. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၇)
  57. ကုလား (၂၀၀၆, p. ၂၅၁-၂၅၂)
  58. ကုလား (၂၀၀၆, p. ၂၅၂-၂၅၃)
  59. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၁၃)
  60. ကုလား (၂၀၀၆, p. ၂၅၂)
  61. ကုလား (၂၀၀၆, p. ၂၅၃)
  62. ကုလား (၂၀၀၆, p. ၂၅၆)
  63. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၁၀)
  64. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၁၀)
  65. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၁၅)
  66. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၂၀)
  67. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၂၁)
  68. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၂၁)
  69. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၂၂)
  70. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၂၂)
  71. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၂၂)
  72. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၂၃)
  73. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၂၄)
  74. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၂၅)
  75. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၂၅)
  76. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၂၆)
  77. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၂၇)
  78. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၂၈)
  79. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၂၉-၃၃)
  80. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၃၃-၃၄)
  81. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၃၇)
  82. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၃၄-၃၅)
  83. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၃၅)
  84. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၃၅-၃၆)
  85. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၃၈-၃၉)
  86. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၃၉-၄၀)
  87. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၅၈-၇၉)
  88. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၉၂)
  89. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၉၆-၉၉)
  90. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၁၁၇-၁၁၉)
  91. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၁၂၄-၁၂၈)
  92. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၁၂၉)
  93. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၁၃၀)
  94. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၁၅၀-၁၅၁)
  95. ကုလား (၂၀၀၆, p. ၃၃၂)
  96. အကြီုရာဇာ (၂၀၀၆, p. ၁၅၄-၁၅၆)

ပြကိုဟ်[ပလေဝ်ဒါန် | ပလေဝ်ဒါန် တမ်ကၞက်]

  • Bo-Hmu, Ba Shin (February 1975). အနော်ရထာအရင်က မြန်မာနိုင်ငံ (ဒုတိယအကြိမ်) 
  • Monzel, Bee Htaw (2020). Epigraphy as as a source for the history of Burma, Advancing Southeast Asian Archaeology 2019, Selected Papers from the Third SEAMEO SPAFA International Conference on Southeast Asian Archaeology. SEAMEO SPAFA, Regional Centre for Archaeology and Fine Arts။ 
  • ကုလား, ဦး (2020). ဦးကုလား မဟာရာဝင်ကြီး ပထမအုပ် (ပဉ္စမအကြိမ်). ဒေါ်ခင်အေးမြင့် ရာပြည့်စာပေ။ 
  • (1958) အကြီုကမြဴလွဳရာဇာဓိရာဇ်. The Burma Research Society Rangoon။