သၞောဝ်လိက်မန်
သၞောဝ်လိက်မန် ဝွံ ဒှ်မုက်လိက် မူဂမျိုင် သွက်ဂွံချပ်ဂၞန် ပ္ဍဲအရာမဖျေဟ်သ္ဂုတ်သွာတ် ပဒတန်လိက်မန် နကဵု အေန်သတဳကျုတ်ဘာသာမန်ရ။ နကဵု အေန်သတဳကျုတ်ဘာသာမန်ဂှ် ရန်တၟအ်လဝ် လ္ၚတ်သၞောဝ်လိက်မန်တုဲ ကၠောန်ဗဒှ် တေသြရဳ မဆေင်ကဵု လိက်မန်နာနာတုဲ ဗွဲကြဴ ညံင်ဂွံ ဖျေဟ်ပဒတန်ကိုန်ဂစိုတ် လိက်မန်ရ။
သၞောတ် ကြိယာ မပနာမ်
”မကြိယာ မနွံကဵုကၟက် ပရးတုဲ ပမနာမ် (ဟွံသေင်မ္ဂး) ပရး ဒုင်ဂစိုတ် ကမ် လဒေါဝ် တုဲ ပမနာမ်”
ဥပမာ
ကၠောန် (ကြိ)၊ ကမၠောန် / ကလောန်။
ကၠတ် (ကြိ)၊ ကမၠတ် / ကလတ်
ဗျည် မချူ ချ ဂမၠိုင်။
ချ ဂှ် နူတမ် ကၠုင်နူ က ကဵု သ ၜါလဇံက် (က္သ၊ ကျှ)၊ တုဲ ပ္တိတ်ရမ္သာင် ချ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ကာလ ကြိယာတအ်ဏအ် မပမနာမ်လေဝ် ဒးပရး။
ဥပမာ
ချူ (ကြိယာ)၊ ကသူ (နာမ်)
ချဴ (ကြိယာ)၊ ကသဴ (သွဴ) (နာမ်
ချဟ် (ကြိယာ)၊ ကသှ် (နာမ်)
ချတ် (ကြိယာ)၊ ကသတ် (နာမ်)
ချိုတ် (ကြိယာ) ကသိုတ် (မြိပတ် - ဂမ္စိုတ်) ဂမ္စိုတ်
သၞောတ်မပ မနာမ် သွက်မကြိယာ ရမ္သာင်မွဲဂမၠိုင်
”မကြိယာ ရမ္သာင်မွဲ မဒှ်ဗျည်ရမ္သာင်ဇြိုဟ်တအ် (peripheral voice) ပရးရမ္သာင်တုဲ ပမနာမ်”
(ဥပမာ - ရမ္သာင်ဇြိုဟ် ကဂှ် ဒှ် ခ၊ ရမ္သာင်ဇြိုဟ် ဂဂှ် ဒှ် ဃ)ဂှ် ဗွဲစၟတ် ဗျည်ရမ္သာင်သာဂှ် စုတ်ရမ္သာင်ဟ တုဲ ဒှ်အာ ရမ္သာင်ဇြိုဟ် ဟိုတ်ဂှ်ရ (က+ဟ= ခ) ဂှ်ရ ပရးရမ္သာင်တုဲ ပမနာမ်ရ။
ဥပမာ
(က+ဟ= ခ)
ခံက် (ကြိယာ)၊ ကဟံက် (နာမ်)
ခါ် (ကြိယာ)၊ ကဟာ် (နာမ်)
ဆာန် (ကြိယာ)၊ စဟာန်၊ (မြိပတ် - ဇြဟာန်) ဇြဟာန်
ဆာဲ (ကြိယာ)၊ စဟာဲ (မြိပတ် - စရာဲ)
ဗျည် သ္ၚ
သ္ၚ ဂှ် ဒှ်ဗျည် ရမ္သာင်ဇြိုင် ဟ။ နဲမဖန်ဗဒှ်ဂှ် (သ+ဟ=သ္ၚ) စၞး ဟ ဂှ် ၚ လေဝ် ဒှ်မာန်။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ကြိယာ နကဵုဗျည် သ္ၚ တအ်ဂှ် ကာလမပ မနာမ်မ္ဂး ပရး၊ ဟွံသေင်မ္ဂး ဒုင် ဂစိုတ်ကမ်လဒေါဝ်။ တင်စၟတ် ဟိုတ်မဗက် ကဵုရမ္သာင်တုဲ စၞး သ ဂှ် ဒှ်အာ ဇ ဗွဲမဂၠိုင်။ တင်စၟတ် - ဟ ကဵု သ္ၚ ဂှ် မန်ကၞောတ်ၜဳ (မန်ရဝ်) တအ် ဟီုပါ်ရမ္သာင်ဒးဂၠိုင်။
ဥပမာ
သ္ၚောဲ (ကြိ)၊ သမ္ၚောဲ (မြိပတ် - ဇမ္ၚောဲ) ဇမ္ၚောဲ။
ဟု (ကြိ)၊ သ္ၚု (နာမ်)၊ (ဝါကျ ဥပမာ - ဍုန်ပုင် သ္ၚုဣကြောဟ် စုတ်ဍာ်အောန် ပုင်ဟုအာ။)
သ္ၚေဝ် (ကြိ)၊ သမ္ၚေဝ် (နာမ်)။
သ္ၚိတ် (ကြိ)၊ သမ္ၚိတ်။
သၞောတ်မပ မနာမ် သွက်မကြိယာ ရမ္သာင်မွဲ ဗျည်ပထမ (ဝါ) ဗျည်ရမ္သာင်သာဂမၠိုင်
"မကြိယာ ရမ္သာင်မွဲ မဒှ်ဗျည်ရမ္သာင်သာတအ်ဂှ် ကိုန်ဂစိုတ်ဟွံမဲတုဲ ကေတ်ဗျည်တၞဟ်မွဲ စွံလက္ကရဴ၊ ဟွံသေင်မ္ဂး စွံဂတ တုဲ ပမနာမ်၊ ဗွဲမဂၠိုင် စုတ် ဏ/န ကြဴတုဲ ပနာမ်ဂှ် ဆဵုဂၠိုင်။”
ဗျည်ရမ္သာင်သာဂမၠိုင် - က၊ င၊ စ၊ ည၊ တ၊ ဏ၊ ပ၊ မ၊ (ယ)၊ (ရ)၊ ဠ၊ (ဝ)၊ သ၊ ဟ၊ ၜ၊ အ။
က
(က + ဏ ) ဥပမာ ကှ်ေ (ကြိ)၊ ကၞေဟ် (နာမ်)။ ကေပ် (ကြိ)၊ ကၞေပ်၊
ယ
(ယ + ဝ) ဥပမာ ယီု (ကြိ)၊ ယဝီု (နာမ်)၊ ယာံ (ကြိ)၊ ယဝါံ (နာမ်)၊ ယဵု (ကြိ)၊ ယဝဵု (နာမ်) လဆောဝ် ဗွဲတၟေင်ပ္ဍဲလဟီု ဣဝဵု။
စ
(စွံ လ ဂတ) ဥပမာ စွံ (ကြိ)၊ လစွံ၊ စဝ် (ကြိ)၊ လစဝ်(နာမ်)(ဝါကျဥပမာ- လစဝ်ကွဳ ဒဳအာဍုင်လ္ဂုင်။)၊
(စ + ဏ) ဥပမာ စ (ကြိ)၊ စၞ (နာမ်)၊ စံင် (ကြိ)၊ စၞံင်/စဏံင် (နာမ်)၊
တ (တ + ဏ) ဥပမာ တက် (ကြိ)၊ တၞက် (နာမ်)၊ တိုန် (ကြိ)၊ တၞိန် (နာမ်)၊
ပ (ပ + ဏ) ဥပမာ ပံက် (ကြိ)၊ ပၞံက် (ပၞံက်) (ကြိယာပံက် မန်တြေံ ချူ ပေါက် တုဲ ပ္ဍဲမနာမ် ပၞောက်)။ ပိုက် (ကြိ) ပၞိက် (နာမ်)။
သ (သ + ဏ) ဥပမာ သူ (ကြိ) သၞူ (နာမ်) (နသၞူ - န သွက်ဂွံသူသြောအ်)။ သာတ် (ကြိ)၊ သၞာတ် (နာမ်) (မြိပတ် - ခၞာတ်)။
"မကြိယာ ရမ္သာင်မွဲ မဒှ်ဗျည်ရမ္သာင်သာတအ်ဂှ် ကိုန်ဂစိုတ်ဟွံမဲတုဲ ကေတ်ဗျည်တၞဟ်မွဲ စွံလက္ကရဴ၊ ဟွံသေင်မ္ဂး စွံဂတ တုဲ ပမနာမ်၊ ဗွဲမဂၠိုင် စုတ် မ ကြဴတုဲ ပနာမ်ဂှ် ဆဵုဂၠိုင်။”
ဗျည်ရမ္သာင်ဇြိုင်ဂမၠိုင် - ဂ၊ ဇ၊ ဒ၊ န၊ ဗ၊ (ယ)၊ (ရ)၊ လ၊ (ဝ)၊ ၝ။
ဂ
ဂံင် (ကြိ)၊ ဂၟံင်။
ဇ
ဇိက်(ကြိ)၊ ဇၟိက်(နာမ်)။
ဇူ (ကြိ)၊ ဇၞူ(နာမ်)။
ဒ
ဒန် (ကြိ)၊ ဒၞန် (နာမ်)။ ဒက် (ကြိ)၊ ဒၞက် (နာမ်)။
ရ
ရတ် (ကြိ)၊ ရနတ် (မြိပတ် နတ်/နောတ်) နောတ်။
လ
လီု (ကြိ)၊ လၞီ (နာမ်)။
သၞောတ်မပ မနာမ် သွက်မကြိယာ ရမ္သာင်မွဲ
"မကြိယာ ဗျည်မွဲမ ဍ၊ ရ၊ ၜ ပြံင်လှာဲ လမ။ သွိုရ်အး(-ို) မ္ဂး ပြံင်လှာဲ သွိုရ် ဣ) ဟွံသေင်မ္ဂး သွိုရ် ဥ”
ဍ (လ + မ) ဥပမာ ဍောင် (ကြိ)၊ လမောင်/လၟောင်။ ဍုဟ် (ကြိ) လမုဟ်။
ရ (လ + မ) ဥပမာ ရိုဟ် (ကြိ) လၟိဟ် (နာမ်)။ ရေင် (ကြိ) လၟေင်။
ၜ (လ + မ) ဥပမာ ၜိုဟ် (ကြိ) လမုဟ် (ဥတုကျာၜိုဟ်ဂှ် ဒှ်အာ ဥတုမုဟ်ကျာ)။ ဍာ်ၜိုဟ်ဟ် ဂှ် ဍာ်လမုဟ်။ ဍောင်ၜိုတ် (ကြိ)၊ လၟောင်လၟိတ် (နာမ်)။ ၜတ် (ကြိ) လမတ်/လၟတ် (လဆောဝ်ဒှ်အာ ကၟတ်။ (ကၠောန်)ၜိုတ် (ကြိ)၊ (ကမၠောန်)လၟိတ်/လမိတ်။
သၞောတ်မစပ်ကဵု ကြိယာဂမၠိုင်
ပ္ဍဲကဵု အရေဝ်မန် ကြိယာနွံဂၠိုင်ကွေဟ်ဟ်ရ။ ဟိုတ်နူ ကြိယာမန် မနွံဂၠိုင်ဂှ်ရ ပ္ဍဲကဵုအရေဝ်မန် ဒးစကာ ဝိဘတ် (prepositon) အောန်ရ။ တုဲပၠန် အရာတၟေင် ပ္ဍဲကဵု အရေဝ်မန် မွဲပၠန်ဂှ် ဇၟာပ်ပ် ကြိယာဂှ် စုတ် "ပ / ဖ/ ဗ" မွဲမွဲ ဂတတုဲ ပြံင်လှာဲ ဂကူကြိယာမာန်ရ။ ပ္ဍဲကဵု အခိင်လဵု မစုတ် ပ၊ အခိင်လဵု မစုတ် ဖ၊ အခိင်လဵု မစုတ် ဗ ဂှ် တန်တဴဒၟံင် ဗျည် ဗွဲကြဴဂှ်ရ။ ဗျည်ဗွဲကြဴဂှ် ယဝ်ရဒှ်ဒၟံင် ဗျည်ရမ္သာင်ပထမမ္ဂး စုတ် "ပ" ဟွံသေင်မ္ဂး "ဖ"၊ သွက်ဗျည်ရမ္သာင်ဒုတိယမ္ဂး စုတ် "ဗ"။ ပ္ဍဲအရာမပြံင်သၠာဲ ဂကူကြိယာဝွံ ဟိုတ်မဒှ် အရာမပြံင်သၠာဲ မကဵုအဓိပ္ပါယ် မပကဵု ညံင်ဂွံ ကၠောန်ပဂှ်ရ ပါဲနူ အက္ခရ် ပ၊ ဖ၊ ဗ၊ အက္ခရ်ပိဝွံတုဲ အက္ခရ်တၞဟ် စကာဟွံဂွံရ။ မုဟိုတ်ရောမ္ဂး ဖ ကဵု ဗ တအ်ဂှ် ဒှ်အက္ခရ် တမ်ရိုဟ် မကၠုင် နူ "ပ" ဖအိုတ်ရ။ ဥပမာ ကြိယာ "မံက်"၊ ယဝ်ရ စကာ နဒဒှ် သကမ္မကြိယာ (ကြိယာမနွံပၟိက်ကမ်) မနွံပၟိက် မိက်ဂွံကဵု ပံက်အဓိပ္ပါယ် မပ ညံင်ဂွံမံက်၊ မပ ညံင်ညးတၞဟ် ဂွံဆဵုမ္ဂး ဒးချူ "ဗၟံက်"။ မုဟိုတ်ရောမ္ဂး "မ" ဂှ် ပ္တိတ်ရမ္သာင်ဒုတိယ။ ထၟံက် ဗီုဏအ် ချူမ္ဂး ဟွံစှ်ေကဵု သၞောတ်လိက်မန်ရ။ မုဟိုတ်ရောမ္ဂး ထ ဂှ် ဟွံလုပ်လၟိဟ် အက္ခရ်တမ်ရိုဟ် "ပ"။
အကမ္မကြိယာ
ကြိယာ မဟွံဒးကေတ် ကမ် မွဲသာ်လေဝ် ကၠောန်ဗဒှ် ဝါကျ ဍိုက်က်ပေင်င်ရုမ်ဂပ်ဂှ် ညးကော်စ အကမ္မကြိယာ (intransitive verb)။
ဥပမာ -
တ္ၚဲမံက်တိုန် လတူဒဵု။
အဲဂံက်ဍာ်ဗြဲ။
ဗြဲဇၞော်ဂူ။
အကမ္မကြိယာ ဗွဲမဂၠိုင်ဂှ် စုတ်ဂတဂှ် အက္ခရ် "ပ" ဟွံသေင်မ္ဂး "ဖ" ဟွံသေင်မ္ဂး "ဗ"တုဲ ကၠောန်ဗဒှ် သကမ္မကြိယာ (Transitive Verb) ကြိယာမနွံပၟိက်ကမ်။
ညးဗၟံက်ရုပ်ရဴကမၠောန်။ ညးဗဂံက် ဍာ်ကမ္တဴ။ ညးဗဂူ ဗြဲရတ်။
သကမ္မကြိယာ
ကြိယာ မသ္ဒးကေတ် ကမ်ဟေင် ဝါကျဍိုက်ပေင်ဂှ် ညးကော်စ သကမ္မကြိယာ (Transitive Verb) မဂွံအဓိပ္ပါယ် ကြိယာမသ္ဒးကေတ်ကမ်။
အဲစပုင်။
ညးသုင်ဍာ်။
သကမ္မကြိယာဂှ် ယဝ်ရစုတ် အက္ခရ်ပိမ (ပ၊ ဖ၊ ဗ) မွဲမွဲ ဗွဲဂတ သွက်ကလိဂွံ အဓိပ္ပါယ် မပ ညံင်ဂွံကၠောန်မ္ဂး ညးကော်စ ဒွိကမ္မကြိယာ (Double Transitive Verb) မဂွံအဓိပ္ပါယ် ကြိယာကမ်ၜါ။
အဲဗ္စပုင် ကဵုကောန်င္ၚာ်။
ညး ဖျုင်ဍာ် ကဵုရဲမကၠုင်လ္ၚောဝ်ကျာ်။
သၞောတ်နာမဝိသေသန
ဇၟာပ်ပ် မကြိယာ စုတ် အက္ခရ် "မ" ဂတတုဲ စကာ နဒဒှ် နာမဝိသေသန။ တုဲပၠန် ဇၟာပ်ပ် မနာမ် အတိုင်ဂှ် စွံလက်ကြဴမနာမ်မ္ဂး ဒှ်နာမဝိသေသန ဖအိုတ်။
ဥပမာ -
မၞိဟ်မကျေဝ် (မၞိဟ် (နာမ်)၊ မကျေဝ် (နာမဝိသေသန)၊ ကျေဝ် (ကြိယာ))။
မၞိဟ်ကမျေဝ်။ (မၞိဟ် (နာမ်)၊ ကမျေဝ် (နာမ် - ဆဂး ဒၞာဲဏအ် စကာ နဒဒှ် နာမဝိသေသန))
သ္ၚိဆု။ (သ္ၚိ (နာမ်)၊ ဆု (နာမ် - ဆဂး ဒၞာဲဏအ် စကာ နဒဒှ် နာမဝိသေသန)
သၞောတ်ရမ္သာင်၊ အက္ခရ်လဇံက်
အက္ခရ်လ္ၚဵု ၜါလ္ဇံက်မ္ဂး ဒှ်အာ ရမ္သာင်တၟိမွဲ။ သွက်အက္ခရ်စဏအ် ဒးစွံသတိ ကာလပိုယ် မချူ မနာမ်မ္ဂး လ္ဇံက် ဟွံဂွံ။ ဥပမာ သွ (ရမ္သာင် ခွ) ဟိုတ်ဂှ်ရ မကြိယာ သှ် ကာလပိုယ် ပမနာမ် ဒှ်အာ သဝဟ်။ ယဝ်ရ ပိုယ်လ္ဇံက်ချူမ္ဂး ရမ္သာင်တိတ်အာ (ခွဟ်) တုဲ သ္ၚောဲအာကဵု မကြိယာတမ် "သှ်" တေအ်ဂှ်ရ အတိုင်သၞောတ်လိက်မန်မ္ဂး သဝဟ် ဒးချူဗီုဏအ်။
အက္ခရ်လမ္ဇံက် ရမ္သာင်တၟိ တိတ် သီုဖအိုတ်ဂှ် -
သွ (ရမ္သာင် - ခွ)
သ္ဇ (ရမ္သာင် - ဇြ)
ကွ (ရမ္သာင် - ကွ)
သၞ (ရမ္သာင် - နှ)
သၠ (ရမ္သာင် - လှ)
မံင်၊ ဒၟံင်၊ ဒမံင်
မံင် (ကြိယာ) မတန် မပဒတဴ ပ္ဍဲကဵု ဒၞာဲမွဲမွဲ။ ဥပမာ - အဲမံင် ပ္ဍဲကွာန်။ အဲမံင် ပ္ဍဲဝါ။
ဒၟံင် (ကြိယာဝိသေသန) မဗမံက်ထ္ၜး ဒဒှ်အဃောမတန် အဃောမရေင်တၠုင်။ (= တဴ)။ ဥပမာ - လၟုဟ် အဲကၠောန်ဒၟံင် ကမၠောန်၊ ကမၠောန်တုဲတှ်ေ အဲဗက်အာ။ အဲမံင်ဒၟံင် ပ္ဍဲဘာလကျာ်။ အဲဂၠာဲဒၟံင်ဗှ်ေ ဗှ်ေအာဒၟံင် အလဵုရော။
ဒမံင် (နာမ်) ဒၞာဲဒတန် သွက်ဂွံပဒတဴ ဗီုကဵု သ္ၚိ။ (= ဌာန်)။ ဥပမာ - မၞိဟ်ဂှ် အာကၠုင်ဒၟံင်တွဵုတုဲ ဌာန်ဒမံင် ဍေဟ် ချိုတ်တ်ပၠိုတ်တ် ဟွံမဲ။