အခိုက်ကၞာသၟာဒွက် ဗီုစိုပ်ကၠုၚ်ဌာန်ဒူရာ

လိက်ပရောပရာ လိက်ပိုဒ်ပရေၚ်အခိုက်ကၞာသၟာဒွက် ဗီုစိုပ်ကၠုၚ်ဌာန်ဒူရာဝွံ ဒှ်လိက်ပရေၚ် မကံက်နုက်ပတိတ်နၚ်နူ လိက်ကၞပ် "ပရူပရာသၟာဒွက်၊ ယေန်သၞာၚ်သၟာဒွက်" မွဲ ပ္ဍဲဒၞဲါဏံဝွံ သွက်ညးဗှ်လိက်တအ် ဂွံကတ်လ္ၚတ်ဗွဲမသက်သာညိဂးတုဲ ထပ်ပါ်တြးပတိတ်ထောံ သၟဝ်က္ဍိုပ်လိက်ဍောတ်ညိညဇြိုၚ်သာနွံရ။ လိက်ပရေၚ်ဝွံဂှ် နကဵုက္ဍိုပ်လိက်တမ်မူလမ္ဂး " ဗီုယေန်သၞာၚ်မန် အခိုက်ကၞာသၟာဒွက် ကၠုၚ်စိုပ်ကွာန်ဒူရာ" မဒှ်ရ။ ညးချူပတိုန်လိက်ပိုဒ်ဏံဂှ် ရံၚ်ကဵုအခိၚ်တေံမ္ဂး ဟိုတ်မဒှ်ဌာန်ဒေသ ဒူရာတုဲ ဟွံသုၚ်စောဲလဝ် ကွာန်ဒူရာဗွဲတိုက်ရိုက်ဏီနွံရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ပ္ဍဲလိက်ပရၚ်ဒၞဲါဏအ်မ္ဂး ဒှ်အာက္ဍိုပ်လိက်မတၞဟ်ခြာတိတ်အာညိရ။

ဌာန်ဒူရာ မကော်ဂး ထဝ်မြာ

ဒေသဖာလိန်ဝွံ လောန်ကၠုၚ်လ္ၚီ သၞာံပြၚ်တေံဂှ် ဒှ်ဒၟံၚ်တ္ကံမွဲရ။ နူကဵု ဍုၚ်ရေဝ်ဂှ် တိတ်အာဒိုဟ်လ္ပာ်ပလိုတ်တေံ အာစိုပ်ပ္ဍဲဒၞာဲကွာန်အၜဝ်လၟုဟ်ဏံမ္ဂး စဒးသြၚ်ၜဳရ။ နူကဵုသြၚ်ၜဳလ္ပာ်ဗၟံက်ဏံ ဂွံအာစိုပ်ကဵုတ္ကံ ဒဵုဖာလိန် သြၚ်လ္ပာ်တေံဂှ် ဒးတတ်ကၠောံၜဳမွဲမၞုံယၟုသၠဲ (၃) တိုၚ်ပြၚ်ရ။ ဗွဲကြဴဏံလံအာကဵုသၞာံတုဲၜဳဂှ် ဒိုဟ်ဍာတိုန်အာရ။ ဒၞဲါလ္ရဵုမ္ဂး ဒှ်ကၠုၚ်ကြုၚ်ကပိုက်ရ။ ဆ္ဂး ဂွံအာစိုပ်ကဵုတ္ကံဒဵုဖာလိန်တေံဂှ် အောန်အိုတ်ဒးတတ်ကၠောံဒၟံၚ်ၜဳကြုၚ်ဗၞတ်ပန်မသုန်ဒၞဲါဏီဖိုဟ်ရ။

အခိၚ်ဂှ် ဗၟာအံၚ်ဇေယျတံဗ္တိုက်သီကေတ်ထောံဍုၚ်မန်ဟံသာဝတဳ ပ္ဍဲ ၁၇၅၇ သၞာံ AD ဂှ်တုဲ မန်တံဂြိပ်ပြးဓဇးတဴအိုတ်ရ။ ဗၟာတံလေဝ် ထ္ဍေၚ်ဂစိုတ်ကလက်မန်တံ ဗက်စှ်ေကၠုၚ်လ္ပာ်ရးမတ္တမဏံတုဲ မန်ညးမဖေက်ဘဲဂစိုတ်တံဂှ် ဂြိပ်ဂစာန်လမျီုထောံဝါ ဂွံဂြိုပ် ထောံဂြိုပ်ဂွံဂၞိၚ် ၜိၚ်ၜဳကၠောံကပိုက် တတ်ဒဵုဇြဟ်စောဝ် အာအုပ်ဗ္ဒဒၟံၚ်အကြာဇိုၚ်ဍာ်လ္ဂောဝ် အကြာထီုနာနာသာ်အိုတ်ရ။ ပၞောဝ်ကဵုမန်ဂြိပ်ဒဴအာဂမၠိုၚ်တံဂှ် အဃောဂြိပ်စှ်ေကၠုၚ်လ္ပာ်ရးတနၚ်သြဳဂှ် စိုပ်ၜိုတ်ဍုၚ်ရေဝ်တုဲ ညးလ္ၚဵုတံပါ်က္ဍိုပ်ဂြိပ်စှ်ေကၠုၚ်လ္ပာ်ပလိုတ်ဏံတုဲ ၜိၚ်ၜဳကၠောံကပိုဟ်တတ်အာကဵု တ္ကံဖဵုဖာလိန်တေံဂှ် မွဲဒၞဲါရ။ အဃောကာလဂှ် ဒးတတ်ကၠောံၜဳကြုၚ် ကပိုတ်ပန်မသုန်ဒၞဲါတုဲမှ ဂွံစိုပ်သြၚ်ဒဵုဖာလိန်ရ။

ဗွဲကိုပ်ကၠာဂှ် ညးတံမံၚ်တန်တဴ ပ္ဍဲဒၞာဲကွာန်ဒူရာလၟုဟ်ဂှ်ဟွံသေၚ်ဏီရ။ လ္ပာ်ပလိုတ်ကွာန်ဒူရာတေံ ပ္ဍဲဇရေၚ်ကြုၚ်မဂြိပ်စှ်ေကၠုၚ်နူက္ဍဟ်ဒဵုဖာလိန်တေံဂှ် ညးတံတက်ကောန်တာဲတုဲ စမံၚ်ကၠုၚ်ဇရေၚ်ဇိုၚ်ဒဵုဂှ်ရ၊ ဒၞဲါညးတံမံၚ်ဂှ် ဍာ်ဝၚ်ဒမျိုဟ်နွံမွဲတုဲ ၜိုန်ရစိုပ်ဂိတုဖဝ်ရဂိုန်တုဲကီုလေဝ် ဍာ်ဝၚ်ဂှ်ဇြိုဟ် ဇုတ်စိၚ်ကလပ်ဒၟံၚ်ဏီရ၊ ဍာ်ပေၚ်ကဘဳဒၟံၚ်လၟိုန်တုဲ ဝၚ်ကဘဳမကော်ခဴစရ။ ပ္ဍဲအခိၚ်ကာလဂှ် တိဒၞဲါညးတံမချုဲပြံၚ်ကၠုၚ်တန်တဴဂှ် ဒှ်ဒၟံၚ်တိကြေဟ်ဗကေတ်သာ်မိတ် ဒှ်ဒၟံၚ်အရံၚ်ထဝ်မြာတုဲ ယၟုကွာန်ဂှ် ကွာန်ထဝ်မြာကော်ခဴစဗွဲကိုပ်ကၠာရ။ လၟိဟ်သ္ၚိဒှ်စၜိုတ်ၜါပိစှော်ဓဝ်ဏီရ၊ ဗွဲကြဴဏံလံကၠုၚ်ကဵုကၠံသၞာံပၠန်တုဲ ဒှ်ကၠုၚ်သ္ၚိလၟိဟ်ၜိုတ် (၃၀၀) ကၠံပြၚ်ရ။ ကာလဂှ် ထဝ်မြာဂှ်မြိပတ်အာတုဲ ဒူရာ (ကွာန်ဒူရာ) ကော်ခဴစကၠုၚ်အိုတ်ရ။ မၞိဟ်တံလေဝ်ပြးစရးတဴတုဲ မွဲဒမြိပ်ဇိုၚ်ဒဵုဖာလိန်တံဂှ် ညးတံအာကၠုၚ်တဵုလွဳစကၠအ်ဂူတုဲ ညးလ္ၚဵုတံမံၚ်ထောံပ္ဍဲကၠအ်ဟွံကလေၚ်စဴကွာန်ရ။

နူကဵုတာဲကၠအ်မွဲၜါတာဲဂှ် ဗွဲကြဴဏံတာဲဂမၠိုၚ်တံ ကောံကလောံဂၠိုၚ်တုဲ ကလေၚ်ဒှ်ကၠုၚ်ကွာန်ရ။ နူမွဲကွာန် ဒှ်ၜါကွာန်၊ နူၜါကွာန် ဒှ်ပိကွာန်၊ ကွာန်ဗွဲမဂၠိုၚ်က္တဵုဒှ်ကၠုၚ် ပ္ဍဲဒေသဇိုၚ်ဒဵုဖာလိန်ဂှ်ရ။ ဒၞဲါၜဳလ္ပာ်ဗၟံက်ကွာန် မၞုံဇိုၚ်ဒဵုဖာလိန်ဂှ်လေဝ် တိဒိုဟ်တိုန်ကၠုၚ်ဂၠိုၚ်ၚ်ကဵုဨရိယာတုဲ ကၠောန်ခံက်ဝါဗ္ၚ တဵုလွဳစသြောံမဂွံကၠုၚ်ရ။ ဆ္ဂး နူကဵုဍုၚ်ရေဝ်ဏံ ဂွံအာစိုပ်ဒူရာတေံဂှ် ဒးကၠောံဒၟံၚ်ကြုၚ်ၜဳကပိုတ်ၜါပိဒၞဲါဏီဖိုဟ်ရ။

ဟိုတ်ဂကောံသၟာဒွက်ဂွံမံက်တိုန်

ကာလဂှ် ပ္ဍဲဍုၚ်သေံတေံ ဗီုသေံတံၚိတ်ကလက်ဒၟံၚ် ဂကူမန်၊ ဗီုသေံတံသ္ပမာန်ဍဵုဍိုက်ဒၟံၚ်လ္တူဂကူမန်ဂှ် ညးလ္ၚဵုတံ ဒုၚ်ဟွံမာန်တုဲ ကလေၚ်ပၠန်လေဝ်နွံတဴကီုရ။ ပ္ဍဲကွာန်မန်မွဲဒၞဲါဂှ် သၟတ်ဝုတ်မန်တံကျေဝ်ကၠုၚ်မ္ဂး သေံတေံကၠုၚ်ပလီုပၠံၚ်ကေတ်ဒၟံၚ်တွဵုတုဲ သၟတ်တြုံမွဲဂှ် ဒုၚ်ဟွံမာန်ဂစာန်ပၠန်ကဵုသေံဂှ်ရ။ ကၞောတ်တဲစဵုကဵုညးတေံဒးဂစိုတ်ထောံသေံဂှ် ဒှ်ကၠုၚ်တုဲ ကၠိုက်ကၟဵုဒှ်ကၠုၚ်ပ္ဍဲကွာန်မန်ဂှ်ရ။ သၟိၚ်သေံတအ်ဗက်ရပ်ရောၚ် ဂွံမိၚ်ပရိုၚ်တုဲ သၟတ်တြုံဂှ် ဂြိပ်ဒဴတိတ်ကၠုၚ်လ္ပာ်ဍုၚ်မန်ဏံရ။ ဂၠာဲဒၞာဲဗၠးဘဲညိ သ္ဂးတုဲ ဂြိပ်ကၠောံကၠုၚ်သြၚ်လ္ပာ်ဒဵုဖာလိန်ဏံတုဲ တန်တဴအုပ်ဗ္ဒဒၟံၚ် ပ္ဍဲကွာန်ဒူရာဏံကီုရ။ ကလောမန်ဍုၚ်ဗၟံက်ကီု မန်ဍုၚ်ပလိုတ်ကီု ပ္ဍဲအခိၚ်ဂှ် ကၠၚ်ဍုၚ်တုပ်ဒၟံၚ်ညးသ္ကံတုဲ ဆဵုညးသ္ကံမ္ဂး ဗီုကောဒေံအရၚ်ကီု မၚ်မွဲဆာန်ကၟိန်ညးသ္ကအ်အိုတ်ရ။ အဝါန်မၞုံယၟု သၟတ်တြုံဂှ် ညးတေံကၠုၚ်စိုပ်ကွာန်ဒူရာဏံဂှ် ရဲညးဒယှ်ေဒွက်မန်တြေံတြဟ်လေပ်ဂမၠိုၚ် ညးတေံစန်ပ္ကောံတိုန်တုဲ ညးတေံဖျေံဗီုပြၚ် ဂကောံမွဲဂကောံ သၟာဒွက်ရ၊ ဒွက်ဒယှ်ေဒၟံၚ်ဟွံစှ်ေကဵုပိုဒ်ဒိုၚ် ပိုတ်ဒေဲ (ဟွံလုပ်ကဵုဇိုၚ်ခ္ဍေဝ်) ဂမၠိုၚ်တံဂှ် ညးတေံကလေၚ်ပလေဝ်ဇန်ပ္တပ်ကဵု တၠုၚ်လအာတုဲ ဖျေံကၠုၚ်ကဵုဗီုပြၚ် ဒှ်ကၠုၚ်ဂကောံသၟာဒွက်မွဲဂကောံရ။ ချိၚ်ၜတ်ကေတ်ကဵုအခိၚ်လၟုဟ်မ္ဂး လောန်ကၠုၚ်အကြာကၠံမသုန်စှော်သၞာံ ကဵု ၜါကၠံသၞာံ (၁၅၀-၂၀၀) တေံရ ညးတေံကၠောန်ဗဒှ်လဝ်ကဵု ဂကောံသၟာဒွက်ဝွံရ။ အဝါန်ဂှ်လေဝ် ညးတေံမံၚ်ဂွံ ပ္ဍဲကွာန်ဒူရာဏံဗၞတ်ပိသၞာံတုဲ ကောဒေံညးတေံ ပ္ဍဲဍုၚ်သေံတေံ ဗက်ဂၠာဲဒၟံၚ်ညးတေံအိုတ်သၞောတ်ရ။

အဝါန် ညးစပ္တမ်ဂကောံသၟာဒွက်

ဟိုတ်ဍေံဂှ် နူညးတေံကလေၚ်ပၠန်ဂစိုတ်ထောံသေံဂှ်တုဲ မှိၚ်သေံတံဗက်ရပ်၊ ရပ်ညးတေံဟွံဂွံတုဲ ဗက်ရပ်မသကောဒေံညးတေံရ။ ညးလ္ၚဵုတံဂြိပ်လ္ပလကျာ် သ္ပသဳလကီုလေဝ် သေံတေံရပ်ကေတ်ဖအိုတ်တုဲ ကရေပ်ဓရတ်ကဵုဗက်ဂၠာဲညးတေံရ။ ဂၠာဲညးတေံဟွံဆဵုမ္ဂး မသကောဒေံညးတေံထပှ်တၞောဝ်သီုဖအိုတ်ဂှ် ဂစိုတ်ထောံဏောၚ်ပ္တိတ်လဝ်ပၟိၚ်ရ။ ဒှ်သာ်ဂှ်ရ ကောဒေံညးတေံအပိုက်အလိုက်ပရောဒဒှ်အိုတ်သီုတုဲ ယဝ်ညးတေံဟွံကလေၚ်ဗက်စဴအာမ္ဂး သေံတံဍေံဂစိုတ်ထောံမသညးတေံသီုထပှ်တၞောဝ်ဏောၚ်ဂှ်ဒှ်တုဲ ညးတေံတုပ်စိုတ် ဒးကလေၚ်ဗက်စဴအာရ။ ပ္ဍဲအခိၚ်ဂှ် ဂၠံၚ်ဍာန်ဒူရာ - ရေဝ် လၟုဟ်ဟွံမွဲဏီတုဲ ဒးကွာ်ဗက်အာ အကြာခံက်ဝါဗ္ၚကုန်တာရ။ နာဲအဝါန်ဂှ် ညးတေံဗက်စဴတိတ်စိုပ် ဂွံမ္ၚးကွာန်၊ စိုပ်ပ္ဍဲဝါပဝ်ဒိုၚ်မၞုံကရပ် ဝါဖါဂၠဏံဂှ်တုဲ ညးတေံသ္ဂးကဵု ကောဒေံညးတေံမၞိဟ်ၜါဂှ်ရ ညတေံဗက်စဴစိုပ်အတေံလေဝ် ညးတေံဒးဒုၚ်ချိုတ်တုပ်ပ်ရ မုဟွံတၟေၚ်ရသ္ဂးတုဲ စၞးဂှ်ညးတေံကဵုဖျဴဏာက္ဍိုပ်ညးတေံမွဲမရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ညးတေံဒုၚ်ကုတ်ထောံကအ်ညးတေံတုဲ ကောဒေံညးတေံမၞိဟ်ၜါကေတ်ဖျဴဏာက္ဍိုပ်သၟးရ။ ကာလညးၜါဂှ် ကလေၚ်စိုပ်ဒၞဲါ ထ္ၜးကဵုက္ဍိုပ်ညးတေံတုဲ သေံတံကလေၚ်ဗလးထောံကဵု မသထပှ်တၞောဝ်ညးတေံဂှ်အိုတ်ရ။

ညးယိုက်ဂၠေၚ် ဂကောံယေန်သၞာၚ်သၟာဒွက်အဆက်ဆက်

နာဲအဝါန်ညးမဒးဒုၚ်ကုတ်ကဵုဏာက္ဍိုပ်ဏံဂှ် ရံၚ်ကဵုဒတုဲဖဵုမသထပှ်တၞောဝ်တံ ဂွံဗၠးဘဲလမျီုတုဲ ဂွံဗၠးဘဲလမျီုတုဲ သၠးဏာလမျီုဇကုရ၊ အဃောညးတေံတန်တဴဒၟံၚ် ပ္ဍဲကွာန်ဒူရာဏံ ဗၞတ်ပိသၞာံဂှ်လေဝ် ညးတေံကၠောန်ဗဒှ် ဒက်ပ္တန်ကၠုၚ်လဝ်ကဵု ဂကောံသၟာဒွက်မွဲဏီရ။ ဂကောံယေန်သၞာၚ်သၟာဒွက်ညတေံ ဒက်ပ္တန်လဝ်ကဵုဂှ် ဗွဲကြဴဏံ

1. အ္စာဖဝ်သိၚ် မွဲတၞောဝ်
2. အ္စာထပိုဲဇျှၚ်
3. အ္စာကျဝ်သုၚ်
4. အ္စာဂွိ မွဲတၞောဝ်
5. မိအံၚ်သြန်
6. မိဍောတ် လၟုဟ်ဏံ မွဲတၞောဝ်

ပ္ဍဲကဵု ပိပန်တၞောဝ်ဂှ်မ္ဂး အောန်အိုတ်ဗၞတ်လလံအကြာ (၁၅၀-၂၀၀) သၞာံနွံရောၚ် ဂွံတီကေတ်ရ။

ဗွဲကြဴတၞောဝ် ကောန်ကၟိန်နာဲအဝါန် ညးမ္ဒးဒုၚ်ကုတ်ကအ်ဂှ် ဗက်ဂၠာဲသၟာန်သၟုက်တိတ်ကၠုၚ် လ္ပာ်ဍုုၚ်မန်ဏံတုဲ ဒၞဲါလဵုကွာန်ဒူရာမၞုံရောဂှ် စိုပ်ကၠုၚ်ကွာန်ဒူရာရ၊ ယၟုညးမဒှ်တၞောဝ်ကောန်ကၟိန်ညးတေံဂှ် အဝဲါရဲကွာန်ဒူရာတံ ကော်ခဴစညးတေံရ။ အဝဲါဂှ်လေဝ် ဆက်မံၚ်တန်တဴထောံ ပ္ဍဲကွာန်ဒူရာဏံဗၞတ်ထပှ် ဒ္စာံသၞာံပၠန်ရ။ အဃောတန်တဴဒၟံၚ်ပ္ဍဲကွာန်ဒူရာဏံဂှ် ညးတေံ (အဝဲါ) ဂှ် တက်ဖျဴကေတ်ဏာဗီု ပရောပေဲါယေန်သၞာၚ်သၟာဒွက်ကွာန်ဒူရာ ဗွဲမဂၠိုၚ်ရ၊ ပ္ဍဲအခိၚ်တေံဂှ် ဗီုဗုဗုဗ္စံက်က်သၟးရနွံတုဲ ကေမ္မရာတက်ဗီုကဵုအရံၚ်ဟွံမွဲဏီရ။ ဗီုညးတေံတက်လဝ်တံဂှ် ညးတေံကေတ်ဖျဴဏာဍုၚ်သေံတေံတုဲ ခြာဟွံလံက္ဍၚ်ဂှ် ဂကောံမန်ဍုၚ်သေံတံဂမၠိုၚ် အ္စာမန်သုအေတ်သ္ပက္ဍိုပ်တုဲ တိတ်ဝေၚ်ဍုၚ်မန်လ္ဂုၚ်မွဲဏှေအ် မွဲဏှေအ်အိုတ်ရ။ အ္စာမန်သုအေတ်ဂှ် ကၠောံက္ဍကၠုၚ်ကဵု ဂကောံကမ္မတဳလိက်ပတ်ယေန်သၞာၚ်မန်ဍုၚ်လ္ဂုၚ်တုဲ ဗွဲကြဴမိက်ဂွံဂွံတက်ကဝးရုပ်ယောန်သၞာၚ်မန်တြေံအခိုက်ကၞာသၟာဒွက်သ္ဂးရ။

နူဂှ်မွဲကဆံၚ် ဂကောံလိက်ပတ်ယေန်သၞာၚ်မန်ဍုၚ်လ္ဂုၚ်တံဂှ် စှ်ေဒုၚ်ဂကောံယေန်သၞာၚ်သၟာဒွက် ကွာန်ဒူရာဏံပၠန်တုဲ အ္စာထပိုဲဇျှၚ်တံ ဍိုက်က္ဍိုပ်ကဵု ဂကောံကောန်ကွးဂမၠိုၚ် ဗက်တိုန်အာလ္ဂုၚ်တေံရ။ လှ်ေဒယှ်ေ တိၚ်တိုက် အခိုက်ယေန်သၞာၚ်သၟာဒွက် ပ္ဍဲတိုက်ပိဋကတ်မန်ဂှ်ရ။ အ္စာမန်သုအေတ်လေဝ် တက်ဖျဴဏာကဝးရုပ်ဗဳဒဳယဝ်ကီု သီုကဵုဗီုဇာတ် သီုကဵုရပ်ဏာရမျာၚ် ဗွဲမဂၠိုၚ်ဂၠၚ်တုဲ ဖျဴဏာဍုၚ်သေံတေံရ။ ကာလဂှ်မှ နာဲအဝါန်ညးမဒုၚ်ကုတ်လဝ်ဍိုပ်၊ ပူဂဵုညးမပၠုပ်လဝ်ကဵုလမျီု ဒက်ပ္တန်လဝ်ကဵု ဂကောံယေန်သၞာၚ်သၟာဒွက် မွဲအခိၚ်တေံဂှ် ဒှ်ဒၟံၚ်တၞောဝ်ဒတောဝ်အ္စာမန်သုအေတ်တံရောၚ် သ္ဂောံတီကေတ်ရ။ ပူဂဵုဝွံ ကၠုၚ်နူကဵုတၞောဝ်ဒတောဝ်ဗညာစိၚ်၊ ကၠုၚ်နူကဵုတၞောဝ်ဒတောဝ်မဇ ဨကရာဇ်ရောၚ် သ္ဂောံတီကေတ်ရ။ ဒှ်သာ်ဂှ်ရ ယေန်သၞာၚ်မန်တြေံ အခိုက်သၟာဒွက်ဝွံ မွဲအခိၚ်တေံ အဃောမန်ပိုဲဇၞော်မောဝ်ဒၟံၚ် လ္ပာ်ဍုၚ်ဗၟံက်ကဵုဍုၚ်ပလိုတ် သီုၜါဍုၚ်တေံဂှ် ကေၚ်လဟိၚ်ဒယှ်ေလှ်ေကၠုၚ်လဝ် ပ္ဍဲလ္တူဝၚ်နန် သီုၜါဍုၚ်ဏောၚ် ဂွံတီတၟးပြာကတ်ကၠုၚ်ရ။