ကွတ်ပေါရာန်

ဗီုရုပ် သၟာပေါရာန်တအ် ၜံက်ခါဲဒၟံင် နကဵုပေါရဏာံ သွက်ဂွံလ္ၚတ်တီ ပရူအတိက် ရဝ်မ မနွံ ပ္ဍဲဍုင် အဳတလဳ။

ကွတ်ပေါရာန် (Archaeology) ဟီုမ္ဂးဂှ် ဒှ်ကွတ် မလ္ၚတ် ပရေင်ချဳဓရာင် ကောန်မၞိဟ် နကဵုနဲ မဂၠိုက်ဂၠာဲ ကေုာံ သ္ၚေဝ်ဂၠေပ်လ္ၚတ် ကပေါတ် လွပ်ဂမၠိုင်ရ။ ကပေါတ်လွပ် ပေါရဏာံဂှ် မပ္တံကဵု ကပေါတ်ပါန်ကွတ်ဂမၠိုင် (artifacts)၊ ဓဇဲ (architecture) ကေုာံ ကပေါတ်ဇဳဝဂမၠိုင် (biofacts) ဟွံသေင်မ္ဂး ကပေါတ်ဂေဟဂမၠိုင် (ecofacts) ကေုာံ ဗီုပြင်တိဍာ်တအ် (cultural landscapes) ရ။ ကွတ်ပေါရာန်ဝွံ နဒဒှ် ကွတ်သိပ္ပံပရေင်မၞိဟ် (social science) မွဲလေဝ် ဟီုဂွံကီုတုဲ မဒှ် ကဏ္ဍလပါ်ကွတ်ယေန်သၞာင်မၞိဟ် (humanities) ရ။ ပ္ဍဲဥရောပမ္ဂး ကွတ်ပေါရာန်ဂှ် ပၠုပ်စုတ်လဝ် နဒဒှ်တၞဟ်ခြာ ဟွံသေင်မ္ဂး ဗွိုင်ပညာလစှေ် ပ္ဍဲကဵုဘာသာမွဲမွဲရ။ ပ္ဍဲအမေရိကသၟဝ်ကျာမ္ဂး ကွတ်ပေါရာန်ဂှ် နဒဒှ် လစှ်ေဗွိုင်ပညာ ကွတ်မနုဿ (sub-field of anthropology) မွဲရ။

သၟာပေါရာန်တအ် (Archaeologist)ဂှ် လ္ၚတ် ပရူမၞိဟ် နူခေတ်ကိုပ်ကၠာဝင် ကေုာံ ခေတ်ဝင် ဗီုမဇၞော်မောဝ် ပြံင်လှာဲကၠုင် နူကဵု မစကာ ကပေါတ်တၟအ် ပ္ဍဲကဵု လောမေကွဳ (Lomekwi) ပ္ဍဲ အာဖရိက ဗမံက် မလောန်ကၠုင် သၞာံ ၃.၃ မဳလဳယာန်တေအ် စဵုကဵု မစိုပ်ခေတ်ဗွဝ်စှ်လၟုဟ်ရ။ကွတ်ပေါရာန် ဂှ် တၞဟ်ခြာကဵု ကွတ်(palaeontology) မဒှ်ကွတ် မလ္ၚတ် ဇြတၟအ် (fossil) သၟေဟ်ဂမၠိုင်ရ။ ကွတ်palaeontology ဂှ် ညးလ္ၚတ် ကပေါတ်ဇြတၟအ် မသၟေဟ်ဒၟံင် (ကပေါတ်ဇဳဝ မပ္တံကဵု တိရစ္ဆာန်၊ တၞံဆုတအ် နွံတိုပ်ဒၟံင် သၟဝ်တိ သၞာံမဂၠိုင်ကဵု မဳလဳယာန်တုဲ ဇြဒှ်အာတၟအ်)၊ ကွတ်ပေါရာန်ဂှ် လ္ၚတ် ပရူဂကောံမၞိဟ်ကိုပ်ကၠာခေတ်ဝင် ဗီုကဵု သက်သဳ နကဵုလိက်မချူလဝ် ဟွံမဲတအ်ရ။ ကွတ်ပေါရာန်ဂှ် နွံကဵု တင်ရန်တၟအ် တိုင်ပ္ကဴ ဗွဲမဂၠိုင် မပတံကဵု ညံင်ဂွံကၠိုဟ်ကေတ် ဝင်ဘဝမံင်စံင် ယေန်သၞာင်မၞိဟ်တုဲ ကလေင်ဗၟံက်ထ္ၜး အခိုက်အလိုက်ဘဝမၞိဟ် ပ္ဍဲအခိင်အတိက်တုဲ ထ္ၜးသက်သဳ ဗီုအပြံင်အလှာဲ မကတဵုဒှ်ကၠုင်လဝ် ပ္ဍဲကဵုဂကောံမၞိဟ် ဗွဲမဗဗွဲကဵု အခိင်ကာလရ။

ကွတ်ပေါရာန်ဝွံ နမပသုတေသန၊ မၜံက်ခါဲ ကေုာံ သ္ၚေဝ်ဂၠေပ် စမ်ၜတ် တင်ဂၞင်မကလိဂွံလဝ်တုဲ လ္ၚတ်ပရူဒဒှ် အတိက်ရ။ ဟိုတ်ဂှ်ရ ကွတ်ပေါရာန်ဝွံ ဆက်စပ်ဒၟံင် ကု ဘာသာ ကွတ်မနုဿ (anthropology) မဒှ်ကွတ် မလ္ၚတ်မဆေင်ကဵု အခိုက်အလိုက်မၞိဟ်၊ ဝင် (history) မဒှ်ကွတ် မလ္ၚတ် ပရူဒဒှ် ကောန်မၞိဟ်အတိက်၊ ဝင်ပါန်ကွတ် (art history) မဒှ်ကွတ် မလ္ၚတ် ပါန်ကွတ် အတိက်၊ ကွတ်အခိုက်တမၠာ (classics) မဒှ်ကွတ် မလ္ၚတ်ကပေါတ်ကွတ်တဲတြေံ၊ ကွတ်တၞောဝ်ဂကူ (ethnology) မဒှ်ကွတ် မလ္ၚတ်တၞောဝ်ဂကူမၞိဟ် နာနာ၊ ကွတ်ဝင်ဘူမိ (geography) မဒှ်ကွတ် မလ္ၚတ်ဗီုပြင်တိဍာ် ကေုာံ ယေန်သၞာင်မၞိဟ်ဂၠးတိနာနာ၊ ကွတ်ဘူမိ (geology) မဒှ်ကွတ် မလ္ၚတ်ပရူတိ၊ ဝင်လိက်(literary history) မဒှ်ကွတ် မလ္ၚတ် ဝင်လိက် ကေုာံ လိက်ပတ်၊ ကွတ်အရေဝ်ဘာသာ (linguistics) မဒှ်ကွတ် မလ္ၚတ် အရေဝ်ဘာသာ ဂကူနာနာ၊ ကွတ်သင်္ကေတ (semiology) မဒှ်ကေတ် မလ္ၚတ် ဗီုမစကာ သင်္ကေတနာနာ၊ ကွတ်ဝေါဟာမၞိဟ် (sociology) မဒှ်ကွတ် မလ္ၚတ် ပရေင်မၞိဟ်၊ အဆက်အစပ် ပရေင်မၞိဟ်၊ ဗီုကောန်မၞိဟ် မကလေင်ပၠန် ကေုာံ အကာဲအရာဘဝမၞိဟ် ရိုဟ်ဒဒှ်တ္ၚဲ၊ ကွတ်အက္ခရ (textual criticism) မဒှ်ကွတ် မလ္ၚတ် အက္ခရ် ကေုာံ ဒဿန မချူလဝ် နကဵုအက္ခရ်ဂမၠိုင်၊ ကွတ်ရူပ (physics) မဒှ်ကွတ် မလ္ၚတ် ဗီုရုပဂမၠိုင် မကၠောန်ကမၠောန်၊ ကွတ်သိပ္ပံ ပရိုင် (information sciences) မဒှ်ကွတ် မလ္ၚတ် ဗီုပကောံတင်ဂၞင် ကေုာံ ဗီုမရပ်စပ် တင်ဂၞင်ဂမၠိုင်၊ ကွတ်ဓါတု (chemistry) မဒှ်ကွတ် မလ္ၚတ် ဗီုလဒက်ပတန်ဓါတ်ဂမၠိုင်၊ ကွတ်စရင်အင် (statistics) မဒှ်ကွတ် မလ္ၚတ်လၟိဟ်တင်ဂၞင် ကေုာံ သ္ၚေဝ်ဂၠေပ်တင်ဂၞင်ဂမၠိုင်၊ ကွတ်ဇြတၟအ်ရုက္ခ (paleoecology) မဒှ်ကွတ် မလ္ၚတ် ဇြတၟအ် တၞံဂမၠိုင်၊ , paleography, paleontology, paleozoology, ကေုာံ paleobotany တအ်ရ။.

ကွတ်ပေါရာန်ဝွံ ကတဵုဒှ်ကၠုင် ပ္ဍဲဥရောပ ပ္ဍဲ ၁၉ ဗွဝ်ကၠံတုဲ နူကဵု မလ္ၚတ်ကပေါတ်တြေံဂမၠိုင်တုဲ နူဂှ် ပြးဇးအာ အလုံလိုက်မွဲရ။ ကွတ်ပေါရာန်ဂှ် နကဵု ဍုင်-ဂကူဂမၠိုင် စကာကၠုင် သွက်ဂွံ ဗၟံက်ပတိုန် ဝင်အတိက် ဍုင်ဇကုရ။ နူစ မကတဵုဒှ်ကၠုင်တုဲ လပါ်ဘာသာလစှ်ေဂမၠိုင် ကတဵုဒှ်ကၠုင် မပ္တံကဵု ကွတ်ပေါရာန် ၜဳ (maritime archaeology) မဒှ်ကွတ် မလ္ၚတ်ပရူတြေံ ဗီုကောန်မၞိဟ်တအ် မသုင်စောဲ စုက်လုက် ကုၜဳ၊ ကြုင်၊ လှာ ကၟာတအ်ရ။ ပါဲနူဂှ်တုဲ အခိင်လၟိဟ် သၟာပေါရာန်တအ် ဒးစုက်လုက် ကုကွတ်ပေါရာန်အလီ (pseudoarchaeology) ကပေါတ်ပါန်ကွတ်ကမၠတ် ကေုာံ ကပေါတ်ပတောအ် မၞိဟ်စိုတ်လုပ်စအောန်ကၠုင် ကေုာံ ဂွံၜံက်ခါဲ ပွိုင်ပေါရဏာံ ဝါတ်ကၠုင်ရ။

နိရုတ္တိ

ၜိုတ် ၁၆၀၀၊ ”ဝင် တြေံ /ancient history," နူကဵု ပြင်သေတ် archéologie (16c.) ဟွံသေင်မ္ဂး နူကဵုကဵု ဂရိတ် arkhaiologia "မလ္ၚတ် ကပေါတ် တြေံတြဟ်/the study of ancient things;" ရံင် archaeo- + -ology. အဓိပ္ပါယ် "ကွတ် မလ္ၚတ် မၞိဟ်တြေံတြဟ် ကေုာံ ဂကောံမၞိဟ် အတိက် /scientific study of ancient peoples and past civilizations" ဂှ် ပံက်လဝ် အဓိပ္ပါယ် နူကဵုသၞာံ ၁၈၂၅။ (etymonline.com)

ဂကူမကြပ်ကဵုဂကူမန်တအ်

ခမေန် បុរាណវិទ្យា (ပုရာဏဝိဇျာ) ပုရာဏ- + -ဝိဇျာ/ဝိဒျာ (သံသကြိုတ်) ပုရာဏ (တြေံတြဟ်)၊ ဝိဇျာ (ကွတ်/ပညာ) မဂွံအဓိပ္ပါယ် ”ပညာ မလ္ၚတ် ပရူတြေံတြဟ်။

သေံ โบราณคดี Borāṇkhdī (ပေါရာဏ်ခဒဳ) ပေါရာဏ် (သံသကြိုတ်) တြေံတြဟ်။ ခဒဳ/ဝိဇ္ဇာ။

ဗၟာ ရှေးဟောင်းသုတေသနပညာ

ပါဠိ (purāvatthuvijjā) ပုရာဝတ္ထုဝိဇ္ဇာ (dictionary.tamilcube.com)

တင်သ္ၚေဝ်ဂၠေပ်

စပ်ကဵု မအရေဝ် ဝေါဟာရ ဗွဲလတူတအ်တုဲ ပ္ဍဲအရေဝ်မန် ဗီုမနွံကၠုင်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ်၊

archaeo:
တမၠာ (န) [မန်တြေံ- တုံလာရ် (ဂၞသၟိင်-ဂေါးသ္တုန် ကန္ဒံ ထိစ်နောရ် တုံလာရ်ဝေလ် (ယှိုယ်သဳ ဃ၊ ၄-၅))၊ မန်လဒေါဝ် တမ္လာ (သၟိင် မနွောမ် ကုပိုန်တမ္လာ မသ္ဇုင်သ္ဍိုက် ပ္ဍယ်သာသနာ- (ဗဂေါ နဟာ၊ ၅-၆)] တင်စၟတ် - မအရေဝ် တုံလာရ် (န) ဝွံ ကၠုင်နူ မဝိသေသန မန်တြေံ တ္လာရ် (ကၠာ) မပလဝ် မနာမ်။ (တ္လာရ် (ဝိသေ)၊ တုံလာရ် (နာမ်)။

တြေမ် (ဝိသေ၊ ကြိ)၊ [မန်တြေံ - တိနြေမ် (ကြိ) (ယင်မဟာဝါတှု မသၟိင်ဓမ္မႝသောက် ကိန္ဒံ မတိနြေမ် ရ္လိမ်ရ္လာက်တဂေါး၊ သၟိင်-ဂေါး တူန်ကိန္ဒံ တုမိ တူန်ခိသ်နောရ်တ္လာရ်။(ယှိုယ်ပြန်၊ ဂ၊ ၇-၈))၊ မန်လဒေါဝ် - တရေမ် (ဝိသေ) ကုသိုလ်တရေမ်၊] တင်စၟတ် တြေမ် နဒဒှ် မနာမ်မွဲ ပ္ဍဲမန် ဟွံခၞံဗဒှ်လဝ်ဏီတုဲ ပ္ဍဲမန်ခေတ်တြေံဂှ် နွံဆ မကြိယာတုဲ ကာလမစကာ နဒဒှ် မဝိသေသနမ္ဂး ဂတဂှ် ညးစုတ် မ (မတိနြေမ်)။

ပေါရာန် (န) (သံသကြိုတ် -ပေါရာဏ၊ ပါဠိ- ပေါရာဏ/ပုရာဏ) မဂွံအဓိပ္ပါယ် တမၠာ၊ ancient, ancient timepast, long past (wisdomlib.org)။ မအရေဝ်သံသကြိုတ်ဏအ် လေတ်တေန်လေဝ် လွဳစ နကဵု prae (မဂွံအဓိပ္ပါယ် before in time or place) နူလေတ်တေန်ဂှ် ပြင်သေတ်လွဳစ pre- လၟုဟ် သီုကဵု အင်္ဂလိက် မစွံစ ဂတမနာမ်၊ ဥပမာ pre-election ကိုပ်ကၠာ-မာဲ/ကိုပ်ကၠာသဘင်မာဲ (etymoline.com)။ မန်လွဳဗ္စလဝ် ပ္ဍဲမန်တြေံ ပေါရာန် (တိလ်တောဝ် သၟိင်ပေါရာန် ဂုံလောင် (ယှိုယ်သဳ င၊ ၂၇-၃၈)။ ဂလာန်ပေါရဏာံ ပေါရဒါံ (သက်/အဘိ ၃၆၄)။

-ology
ပြဇ္ညာ (န) (သံသကြိုတ် - ပြတ္ညာ) မဂွံအဓိပ္ပါယ် လညာတ်ညာဏ်၊ ပညာ၊ wisdom, knowledge. [မန်တြေံ - ပြဇ္ညာ (မနောမ်ပုန်ပြဇ္ညာ (ယှိုယ်သဳ၊ က၊ ၉)၊] မန်တၟိ၊ ပြဒညာ/ပြဒ္ဒညာ) (တင်စၟတ် မအရေဝ်ဝွံ လၟုဟ်စကာ ထုဲအာကဵု ပြသၞာ။)

ကွတ် (န) branch of knowledge, art, craft, (မန်တြေံ-တၟိ) လေပ်ကွတ်သလ် (လေပ်ကွတ်သဝ် - အစာသဝ်) (ဂိုဟ်ဗြံက် ၂၀၁) (တင်စၟတ် - ကွတ် (န) ဝွံကၠုင်နူ ကတ်် (ကြိ) (ကြိယာ ပနာမ်))။

တင်ကသပ်

ရံင်ကဵု တင်ဂၞေင် မသ္ၚေဝ်ဂၠေပ်လဝ် ဗွဲလတူတအ်သီုဖအိုတ်တုဲ မအရေဝ် archaeology ဝွံ ပိုယ်တအ် ဗဒှ်ကေတ် ညံင်ဂွံကိတ်ညဳ နဒဒှ် မဝေါဟာရ (terminology) မွဲမ္ဂး -

စပ်ကဵု -ology ဂှ် နကဵုမအရေဝ်မန်ဇေတ်တ် ပ္ဍဲပိုယ် ”ကွတ်” နွံဒၟံင်။ မအရေဝ် ပိုယ်မလွဳစလဝ် နူသံသကြိုတ် ပြဇ္ညာ (တြေံ)၊ ပြဒ္ဒညာ(တၟိ) ဂှ် ဍေဟ်ထုဲအာညိရ။ ပါ်နူဏအ် မအရေဝ်မန် မလေပ်စကာ -ဗေဒ။ ဥပမာ ဓါတုဗေဒ တအ် နွံကီုရ။ သာ်ဂှ်ဟွံသေင် ကေတ်စနဲကာဲ ဗီုသေံ ကဵု ခမေန် စကာ ဝိဇ္ဇာ / ဝိဇျာတုဲ မစွံလက်ကရဴလေဝ်ဂွံ။

စပ်ကဵု archaeo- ဂှ်မ္ဂး မအရေဝ်မန် တမၠာ နွံ။ မအရေဝ်မန် မလွဳစ နူသံသကြိုတ် ပေါရာန် နွံ။ မအရေဝ် ”တြေံ” ဂှ် ဒှ်မနာမ်ဟွံသေင်တုဲ ပိုယ်တအ် စကာဟွံဂွံ။

ဟိုတ်ဂှ်ရ မအရေဝ်ဝွံ ပိုယ်တအ် ဗဒှ်ပတိုန် နကဵုဘာသာမန်

ကွတ်ပေါရာန်၊ (ဟွံ) ပေါရာန်ဗေဒ (ဟွံ) ပေါရာန်ဝိဇ္ဇာ ဂွံမာန်ရ။ နကဵုပူဂိုလ်အဲ မိက်ဂွံရုဲစှ် ”ကွတ်ပေါရာန်” Archeology (n.) ကွတ်ပေါရာန် Archeological (adj.) ပေါရဏာံ archeological site ပွိုင် ပေါရဏာံ (ရှေးဟောင်း(သုတေသန)နယ်မြေ)၊ an archaeological excavation ကမၠောန်မၜံက်ခါဲ ပေါရဏာံ, archaeological artifact ကပေါတ်ပေါရဏာံ, Archaeologically (adverb) နကဵုပေါရဏာံ the site of the house has never been archaeologically excavated. ပွိုင်သ္ၚိဂှ် မွဲလှ်ေဟွံဂွံ ၜံက်ခါဲလဝ် နကဵုပေါရဏာံ။ Archaeologist (n.) သၟာပေါရာန် (နာဲဗဳထဝ် မန်ဇြာ လ္ၚတ်တုဲ ပတိုန်ထ္ၜးလဝ် လညာတ် စပ်ကဵု ခၞံဗဒှ်ပတိုန် မဝေါဟာရမန်)